M

Instytucje strzegące praworządności

^^Najwyższa Izba Kontroli^^

NIK jest naczelnym organem kontroli państwowej podlegającym Sejmowi RP. NIK jestniezależny od władzy wykonawczej, posiada odrębną od innych urzędów administracji rządowej strukturę i przysługują uprawnienia kontrolne określone w ustawie.

Przyjęta w Konstytucji zasada wg. której NIK podlega Sejmowi RP, oznacza, że praca NIK umożliwia parlamentowi korzystanie z przysługujących mu uprawnień kontrolnych:

  • Sejm i jego organy mogą zlecać NIK przeprowadzenie kontroli działań rządu i innych organów władzy
  • NIK musi przedstawić posłom ocenę realizacji budżetu państwa izałożeń polityki pieniężnej przez rząd
  • NIK wyraża opinię o tym, czy parlament powinien udzielić rządowi absolutorium (uznać jego działania za prawidłowe)
  • NIK co roku składa w Sejmie sprawozdanie ze swojej działalności i informuje posłów o wuynikach prowadzonych kontroli

Bieżącymi pracami Izby kieruje Prezes NIK, który indywidualnie odpowiada przed parlamentem. Wybiera go Sejm, za zgodą Senatu, na 6-letnią kadencję. Ta sama osoba nie może pełnić urzędu dłużej niż przez 2 kadencje. Prezesowi NIK przysłiuguje immunitet (ograniczenie odpowiedzialności prawnej danej osoby z tytułu pełnienia przez nią określonej funkcji).

Działanie NIK nadzoruje Kolegium Najwyższej Izby Kontroli. Do jego zadań należą:

  • zatwierdzanie analizy wykonania budżetu przez rząd
  • zatwierdzenie rocznych sprawozdań z działalności NIK

^^W jego skład wchodzą:^^

  1. Prezes NIK
  2. trzej wieprezesi
  3. dyrektor generalny
  4. czternastu członków.

^^Kontrole NIK^^

Działania NIK mają dać obywatelom informacje o tym, jak wykorzystywane są środki pochodzące z płaconych przez nich podatków. Corocznie NIK przeprowadza kontrolę wykonania budżetu państwa przez rząd i podlegające mu organy. Jej wyniki są przedstawiane w przekładanej Sejmowi Analizie wykonaniabudżetu państwa i założeń polityki pieniężnej.

^^Grupy które kontroluje NIK:^^

  1. Pierwsza grupa - podmioty tóre NIK ma obowiązek kontrolować (organy administracji rządowej, Narodowy Bank Polski, uniwersytety, przedsiębiorstwa państwowe, jednostki wojskowe)
  2. Druga grupa - organy samorządu terytorialnego, instytucje i służby komunalne
  3. Trzecia grupa -instytucje państwowe (przedsiębiorstwa, fundacje, stowarzyszenia). NIK może kontrolować ich działalność, jeśli wykonują zadaniazlecone przez państwo, mają wobec niego zobowiązania finansowe lubwykorzystują państwowy majątek.

^^Trybunał Konstytucyjny^^

jest dość specyficznym organem wymiaru sprawiedliwości bowiem został powołany do sądzenia tworzonego prawa. Do jego zadań należy badanie i osądzanie prawa z punktu widzenia jego legalności. Trybunał Konstytucyjny stoi na straży polskiej konstytucji. Dba o to by była ona nadrzędnym aktem w państwie. Trybunał jest organem niezależnym od władzy ustawodawczej i wykonawczej. Jego odrębność jest także widoczna w ramach samej władzy sądowniczej w stosunku do Trybunału Stanu i innych sadów.

^^Kompetencje Trybunału Konstytucyjnego^^

  • orzekanie o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z konstytucją

  • orzekanie o zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi

  • orzekanie o zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe z konstytucją i ratyfikowanymi umowami

  • orzekanie o zgodności z konstytucją celów i programów partii politycznych

  • rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi organami państwowymi

  • orzekanie w sprawie skargi konstytucyjnej

  • odpowiadanie na pytanie prawne

  • sygnalizowanie luk w prawie

  • rozstrzyganie w sprawie stwierdzenia przeszkody w sprawowaniu urzędu przez prezydenta

    ^^Skład Trybunału Konstytucyjnego:^^

  • 15 sędziów wybranych przez Sejm na 9 lat (bez prawa do reelekcji) - kandydatów może zgłosić grupa min. 50 posłów lub Prezydium Sejmu RP

  • Prezes Trybunału Konstytucyjnego - kieruje pracam TK, reprezentuje go w kontaktach z innymi organami i instytucjami

  • Wiceprezes TK

Prezesa i Wiceprezesa TK powołuje Prezydent RP. Wybiera ich spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne (organ TK, w jego skład wchodzą wszyscy powołani przez Sejm sędziowie TK)

Działanie Trybunału Konstytucyjnego

TK zaczyna rozpatrywać, czy dsany akt prawny jest zgodny z Konstytucją na wniosek uprawnionych podmiotów, w odpowiedzi na pytania prawne oraz po wniesieniu skargi konstytucyjnej. Orzeczenia wydawane przez Trybunał są ostateczne i zapadają większością głosów.

^^Uprawnione podmioty to:^^

  • prezydent,
  • Marszałek Sejmu,
  • Marszałek Senatu,
  • premier,
  • grupa min. 50 posłów lub min. 30 senatorów,
  • I Prezes Sądu Najwyższego,
  • Prezes NSA,
  • Prokurator generalny,
  • Prezes Naczelnej Izby Kontroli,
  • Rzecznik Praw Obywatelskich,
  • Krajowa Rada Sądownictwa,
  • organy samorządu terytorialnego,
  • ogólnokrajowe organy związków zawodowych
  • kościoły i związki wyznaniowe.

^^W zależności od rozptrywanej sprawy w postępowaniu uczestniczą:^^

  • podmiot składający wniosek/skargę
  • organ wydający akt, którego dotyczy wniosek/skarga
  • sąd, który zadaŁ pytanie prawne
  • organ sytuowany partii politycznej, jeśli rozstrzygany probem dotyczy legalności jej funkcjonowania
  • organy państwa, między którymi doszło do sporu kompetecyjnego

^^Trybunał Stanu^^

organ, który został powołany do orzekania o odpowiedzialności osób zajmujących najważniejsze państwowe stanowiska. Trybunał Stanu jest organem niezależnym i oddzielnym od innych władz sądowniczych. Przed Trybunałem odpowiadają osoby za naruszenie konstytucji lub ustaw w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie sprawowania swojej funkcji.

^^Kompetencje Trybunału Stanu^^

Głównym zadaniem TS jest orzekanie o odpowiedzialności konstytuucyjnej osób pełniących najwyższe stanowiska w panstwie. Mogą przed nim stanąć:

  • Prezydent
  • Premier
  • członkowie rządu
  • osoby którym premier powierzył kierowanie ministerstwem
  • Prezes NBP
  • Prezes NIK
  • członkowieKrajowej Rady Radiofonii i Telewizji
  • Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych RP
  • posłowie i senatorowie (tylko w związku z art. 107 Konstytucji - ograniczenie w prowadzeniu działalności gospodarczych)

^^Kary wymierzane przez TS:^^

  • zakaz piastowania stanowisk państwowych
  • utratę sprawowanych dotychczas funkcji oraz stanowisk (w przypadku posłów i senatorów zakaz sprawowania mandatu)
  • odebranie praw wyborczych
  • utratę orderów oraz odznaczeń
  • kary, które przewiduje kodeks karny

^^Skład TS:^^

  • przewodniczący Trybunału Stanu, którym jest I Prezes Sądu Najwyższego
  • dwóch zastępców
  • 16 członków wybieranych przez Sejm spośród posłów i senatorów (na czas kadencji Sejmu), co najmniej połowa z nich powinna posiadać kwalifikacje sędziowskie.

[źródło: https://www.na6.pl/wos/trybunalkonstytucyjnyitrybunalstanu dostęp: 23.10.2022]

^^Prokuratura^^

została powołana do strzeżenia praworządności w Polsce. Do jej zadań należy kontrola oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw. Prokuratorzy nadzorują postępowania przygotowawcze w sprawach karnych, są także oskarżycielami publicznymi przed sądem, mają prawo do wytaczania powództw w sprawach karnych i cywilnych oraz wykonują nadzór nad wykonaniem postanowień o tymczasowym aresztowaniu.

W Polsce Prokuratura działa na mocy ustawy z 1985 r.

^^Skład prokuratury^^:

  • Prokurator Generalny
  • Prokurator Krajowy i pozostali zaqstępcy Prokuratora Generalnego
  • prokuratorzy powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Prokuratory Krajoej, prokuratur regionalnych, okręgowych, regionowych)
  • prokuratorzy Instytutu Pamięci Narodowej

[źródło: https://www.na6.pl/wos/prokuratura dostęp: 23.10.2022]

^^Kompetencje prokuratury:^^

  • prowadzenie/nadzorowanie postępowania przygotowawczego w przypadku spraw karnych, także poprzez sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego przed sądami,
  • nadzór nad wykonaniem postanowień o tymczasowym aresztowaniu,
  • współpraca z jednostkami naukowymi w kwestii prowadzenia badań nad przestępczością,
  • podejmowanie działalności zmierzającej do ujednolicenia i prawidłowości stosowania prawa w sądach,
  • wytaczanie powództw w sprawach karnych oraz cywilnych,
  • koordynacja działań innych organów państwowych w zakresie ścigania przestępstw,
  • współdziałanie z innymi jednostkami w celu zapobiegania przestępczości,
  • opiniowanie projektów niektórych aktów normatywnych.

[źródło: https://eszkola.pl/wos/prokuratura-w-polsce-8043.html dostęp: 23.10.2022]

^^Instytut Pamięci Narodowej^^

Instyucja naukow-badawcza o uprawnieniach śledczych. Na jej czele stoi Prezes IPN, powołany przez Sejm za zgodą Senatu na 5-letnią kadencję, ta sama osoba nie może pełnić funkcji przez więcej niż 2 kadencje. Kandydata na prezesa zgłasza Kolegium IPN - w jego skład wchodzi 9 członków wybieranych na 6-letnią kadencję. 5 z nich powołuje Sejm, po dwóch wskazuje Sejm i Prezydent.

Do zadań IPN należą:

  • gromadzenie i zarządzanie dokumentami organów bezpieczeństwa państwa, sporządzonymi od 22 lipca 1944 r. do 31 lipca 1990 r.,
  • ściganie zbrodni nazistowskich i komunistycznych,
  • prowadzenie działalności edukacyjnej,
  • poszukiwanie miejsc spoczynku osób poległych w walkach o niepodległość i zjednoczenie Państwa Polskiego,
  • wydawanie opinii w zakresie tego, czy nazwy budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej symbolizują bądź propagują komunizm lub inny ustrój totalitarny

[źródło: https://pl.m.wikipedia.org/wiki/InstytutPami%C4%99ciNarodowej dostęp: 23.10.2022]

^^Rzecznik Praw Obywatelskich^^

Urząd Rzecznika Praw Obywatelskich (RPO) istnieje od 1 stycznia 1988 roku. Jest to „jednoosobowy organ władzy państwowej, pełniący funkcję ombudsmana”. Podstawę prawną działalności Rzecznika stanowią Konstytucja RP oraz Ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich z 15 lipca 1987 roku. Gwarancją niezależności RPO jest przysługujący mu immunitet.

Rzecznik Praw Obywatelskich wybierany jest przez Sejm (i za zgodą Senatu). Kadencja Rzecznika trwa 5 lat i formalnie nie może dana osoba pełnić urzędu dłużej niż przez 2 kadencje.

W pewnych przypadkach osoba piastująca urząd RPO może być go pozbawiona – dzieje się tak, jeśli:

  • sądownie stwierdzono, iż oświadczenie lustracyjne Rzecznika jest fałszywe,
  • osoba zrzeka się sprawowania swojej funkcji,
  • Rzecznik nie ma już możliwości pełnienia swoich obowiązków ze względu na chorobę, ułomność bądź brak sił – co znajduje potwierdzenie w odpowiednim orzeczeniu lekarskim,