Sprawowanie wymiaru sprawiedliwości jest głównym zadaniem władzy sądowniczej.

Sądy powszechne

Są podzielone na wydziały, zajmującymi się konkretnym rodzajem spraw (karny, cywilny etc.). Sprawują wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach z wyjątkiem tych zastrzeżonych dla innych organów władzy sądowniczej.

Dzielą się na:

• Sądy rejonowe - rozpatrują w I instancji większość spraw trafiających do sądów powszechnych. Obejmują swoją władzą kilka gmin. W uzasadnionych przypadkach na terenie jednej gminy może działać więcej sądów tego typu.

• Sądy okręgowe - rozpatrują odwołania od orzeczeń wydawanych przez sądy rejonowe. Pełnią również funkcję sądów I instancji w sprawach poważniejszych i bardziej złożonych (np. zabójstwa, rozwody). Podlega im obszar, na którym funkcjonują co najmniej 2 sądy rejonowe

• Sądy apelacyjne - rozpatrują odwołania od orzeczeń sądów okręgowych wydanych w I instancji. Podlega im obszar z co najmniej 2 sądami okręgowymi

Sądy administracyjne

Kontrolują funkcjonowanie administracji publicznej pod kątem zgodności z prawem. Zajmują się m.in. rozpatrywaniem skarg obywateli na decyzje wydane przez organy administracyjne.

W Polsce sądami administracyjnymi są:

• wojewódzkie sądy administracyjne - rozpatrują w I instancji większość spraw należących do kompetencji sądów administracyjnych. Orzekają na obszarze obejmującym 1 lub więcej województw

• Naczelny Sąd Administracyjny - rozpatruje skargi n orzeczenia wojewódzkich sądów administracyjnych. Rozstrzyga spory kompetencyjne między organami jednostek samorządy terytorialnego oraz między tymi jednostkami a organami administracji rządowej

Konstytucyjne zasady działania sądów:

• Niezależność władzy sądowniczej - władza sądownicza (sądy i trybunały) powinna być niezależna organizacyjnie od pozostałych dwóch władz – władzy wykonawczej (Prezydenta RP, Rady Ministrów) oraz władzy ustawodawczej (sejmu i senatu).

• Niezawisłość sędziów - w sprawowaniu swojego urzędu podlegają oni tylko konstytucji oraz ustawom. Oznacza to, że sędziowie rozsądzają sprawy wyłącznie na podstawie obowiązującego prawa, a nie na przykład własnego sumienia czy pod wpływem jakichkolwiek innych czynników. Konstytucja wprowadza szereg ograniczeń, dzięki którym sędziowie są wolni od takich wpływów. Są to tzw. gwarancje niezawisłości sędziowskiej.

• Dwuinstancyjność sądownictwa - postępowanie sądowe w Rzeczypospolitej Polskiej jest co najmniej dwuinstancyjne. Oznacza to, że zawsze istnieje przynajmniej jednokrotna możliwość odwołania się od rozstrzygnięcia sądu do innego sądu (wyższej instancji).

• Jednolitość sądów - każdy sąd wydaje wyroki w imieniu RP. Struktura sądów na terenie całego kraju jest jednolita.

• Udział obywateli w rozpatrywaniu i rozstrzyganiu spraw - realizowane jest to poprzez fakt, że w rozpatrywaniu spraw uczestniczy ławnik (niezawodowy członek składu orzekającego wybrany w wyniku głosowania. Biorą oni udział m.in. w rozstrzygani niektórych spraw przez sądy rejonowe i kręgowe w I instancji. W zakresie orzekania mają niemal takie same uprawnienia jak zawodowi sędziowie. Są niezawiśli).

Sąd Najwyższy

Sprawuje nadzór nad pracą sądów powszechnych i wojskowych, wykonuje zadania określane przez prawo. Główną formą kontroli nad sądami sprawowaną przez ten organ jest rozpatrywanie kasacji (w sprawach karnych) - wniosków o unieważnieni prawomocnych orzeczeń sądowych - i skarg kasacyjnych (w sprawach cywilnych). SN podejmuje ustawy rozstrzygające problemy prawne np. zawierające obowiązujące interpretację przepisów, budzące wątpliwości. Pytania mogą do niego kierować: sądy niższego szczebla, Rzecznik Praw Obywatelskich i Prokurator Generalny. Sędziowie SN mogą analizować wybrane zagadnienia prawne z własnej inicjatywy. SN ma wiele innych uprawnień wynikających z Konstytucji i Ustawy o Sądzie Najwyższym.

Działanie Sądu Najwyższego

Na czele stoi SN Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego (wybrany przez Prezydenta RP na sześcioletnią kadencję z kandydatów zgłoszonych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego. Pierwszy Prezes kieruje pracami całego organu, reprezentuje go i wykonuje inne zadania określone przez prawo, m.in. informowanie Prezydenta, Krajowej Rady Sądownictwa, Sejmu i Senatu o działalności podlegających mu sędziów).

Prezydent wybiera też 5 prezesów SN - na wniosek Pierwszego Prezesa, którego są oni zastępcami. Każdy z nich kieruje jedną z izb SN.

W wielu sprawach rozpatrywanych przez Izbę Dyscyplinarną, Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznej orzekają również ławnicy (zazwyczaj skład orzekający tworzy 2 sędziów zawodowych i 1 ławnik). Wybiera ich Senat na 4-letnią kadencję.

Izby Sądu Najwyższego:

1. Izba Cywilna

2. Izba Karna

3. Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

4. Izba Dyscyplinarna

5. Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych