Thema 12 Voeding en vertering

12.1 Enzymen

Enzymen:

• In alle organismen vinden stofwisselingsprocessen plaats

  • Bij stofwisseling worden stoffen omgezet in andere stoffen

  • Voorbeelden zijn assimilatie, fotosynthese en verbranding

• Enzymen versnellen de reacties van stofwisselingsprocessen zonder daarbij zelf te worden verbruikt

  • Enzymen zijn eiwitten

  • Enzymen werken specifiek: een enzym versnelt een reactie

• Enzymactiviteit:

  • De snelheid waarmee een enzym een reactie versnelt

• De temperatuur en zuurgraad beïnvloeden de enzymactiviteit volgens een optimumkromme

  • Minimum:

    • De laagste waarde waarbij een enzym nog actief is

  • Optimum:

    • De waarde waarbij de enzymactiviteit het grootst is

  • Maximum:

    • De hoogste waarde waarbij een enzym actief is

• De zuurgraad (pH) geeft aan of een oplossing zuur, neutraal of basisch is

Voedselbederf:

• Bacteriën en schimmels kunnen voedselbederf veroorzaken

  • Voedselvergiftiging:

    • Bij de afbraak van voedsel door bacteriën en schimmels kunnen giftige stoffen ontstaan

  • Voedselinfectie:

    • Een besmetting die wordt veroorzaakt door grote hoeveelheden bacteriën en schimmels in het voedsel

Conserveren:

• Conserveren:

  • Voedsel behandelen zodat het niet of minder snel bederft

  • De omstandigheden voor bacteriën en schimmels worden ongunstig gemaakt

  • Invriezen:

    • De temperatuur verlagen tot -18 graden

  • Koelen:

    • De temperatuur verlagen tot 4 graden

  • Pasteuriseren:

    • Verhitten tot 72 graden

  • Steriliseren:

    • Verhitten tot 130-140 graden

  • Na verhitting inblikken

  • Vacuüm verpakken

  • Drogen:

    • Onttrekken van water aan het voedsel

  • Natuurlijke conserveermiddelen toevoegen:

    • Zuur, suiker of zout

  • Kunstmatige conserveermiddelen toevoegen

11.2 Voedingsmiddelen en voedingsstoffen

Voedingsstoffen en voedingsvezels:

• Voedingsmiddelen:

  • Alle producten die je eet en drinkt

• Voedingsstoffen:

  • De stoffen waaruit voedingsmiddelen bestaan

• Voedingsvezels:

  • Onverteerbare stoffen in plantaardig voedsel

  • Bevorderen de darmbewegingen en de stoelgang

Voedingsstoffen:

• Bouwstoffen zijn nodig voor de bouw van cellen

• Brandstoffen bevatten energie (voor stowisselingsprocessen)

• Reservestoffen worden opgeslagen

  • Een deel van de opgenomen koolhydraten wordt omgezet in glycogeen

  • Glycogeen is een reservestof

  • Een teveel aan opgenomen koolhydraten wordt omgezet in vet en opgeslagen

  • Een teveel aan opgenomen vet wordt opgeslagen, vooral onder de huid

• Beschermende stoffen helpen ziekten te voorkomen

• Verzadigde vetten dienen vooral als brandstof. Door het eten van veel verzadigde vetten neemt de kans op hart- en vaatziekten toe

• Onverzadigde vetten dienen vooral als bouwstof

Schijf van Vijf:

• De Schijf van Vijf is een hulpmiddel om dagelijks alle voedingstoffen via de voeding binnen te krijgen die je iedere dag nodig hebt

  • De Schijf van Vijf bestaat uit vijf vakken met groepen voedingsmiddelen

  • Uit grotere vakken moeten meer voedingsmiddelen worden gekozen

  • Voor voedingsmiddelen die niet in de Schijf van Vijf staan, is het advies: niet te veel en niet te vaak

• Adviezen van het Voedingscentrum voor een gezonde leefstijl:

  • Eet gezond

  • Blijf op gezond gewicht

  • Beweeg regelmatig

  • Rook niet

  • Ontspan voldoende

Energieverbruik van organismen:

• Grondstofwisseling:

  • De stofwisseling van het lichaam in rust

  • De grondstofwisseling is o.a. afhankelijk van het geslacht, de leeftijd, de lengte, het lichaamsgewicht en de milieutemperatuur

• In een organisme vindt meer verbranding plaats wanneer het organisme meer beweegt

• De grondstofwisseling en de hoeveelheid lichamelijke inspanning bepalen

• Kilocalorieen (kcal) is een maat voor de hoeveelheid energie in voedsel

• Wanneer een organisme meer energie binnenkrijgt dan het verbruikt, kan overgewicht ontstaan

• Wanneer een organisme minder energie binnenkrijgt dan het verbruikt, kan ondergewicht ontstaan

• Een eetstoornis is een geestelijke ziekte waardoor iemand te weinig of te veel eet

  • Anorexia nervosa en boulimia nervosa zijn eetstoornissen waarbij iemand te weinig voedingsstoffen binnenkrijgt

  • Eetbuistoornis is een eetstoornis waarbij iemand te veel voedingsstoffen
    binnenkrijgt.

12.4 Het verteringsstelsel

Verteringssappen:

• De volgorde waarin voedsel het verteringskanaal passeert:

  • mond, slokdarm, maag, twaalfvingerige darm, dunne darm, dikke darm, endeldarm, anus

• Vertering:

  • het afbreken van voedingsstoffen die niet door de darmwand heen kunnen in verteringsproducten die wel door de darmwand heen kunnen en in het bloed kunnen worden opgenomen

  • Eiwitten, de meeste koolhydraten (bijv. suikers en zetmeel) en vetten worden verteerd

  • Glucose, mineralen, vitaminen en water hoeven niet te worden verteerd

• Vertering gebeurt met behulp van verteringssappen

  • Verteringssappen worden gemaakt door verteringsklieren

  • Veel verteringssappen bevatten enzymen

Darmperistaltiek:

• Darmperistaltiek (peristaltische bewegingen):

  • Het afwisselend samentrekken en ontspannen van de kringspieren en de lengtespieren in de wand van het hele verteringskanaal

  • Functie:

    • De voedselbrij voortduwen, kneden en mengen met verteringssappen

12.5 De organen voor vertering

Verteringsstelsel:

• Mondholte met gebit en speekselklieren:

  • Functie gebit:

    • het voedsel in kleine stukjes verdelen (kauwen), zodat je het beter kunt doorslikken

    • Ook vergroot je de oppervlakte van het voedsel, zodat enzymen op een grotere oppervlakte kunnen inwerken

  • Functie speekselklieren:

    • speeksel produceren

  • Functie tong:

    • voedsel van de mondholte naar de keelholte duwen

    • Hierop volgt de slikreflex.

  • Functie huig:

    • De neusholte afsluiten als je slikt

  • Functie strotklepje:

    • De luchtpijp afsluiten als je slikt.

• Slokdarm:

  • Functie:

    • Het voedsel verplaatsen van de keelholte naar de maag (door peristaltische bewegingen)

• Maag:

  • Functie:

    • Het voedsel tijdelijk opslaan

  • Maagportier:

    • Kringspier die de maag afsluit

  • Maagsapklieren produceren maagsap

• Lever:

  • Functie:

    • Gal produceren

• Galblaas:

  • Functie:

    • Gal tijdelijk opslaan en afvoeren naar de twaalfvingerige darm via de galbuis.

• Alvleesklier:

  • Functie:

    • Alvleessap produceren

• Twaalfvingerige darm:

  • Functie:

    • Gal en alvleessap vermengen met de voedselbrij

• Dunne darm:

  • Functie:

    • Water met voedingsstoffen en verteringsproducten opnemen in het bloed

  • Door darmplooien en darmlokken heeft de wand een grote oppervlakte

  • De darmvlokken bevatten veel bloedvaten

  • Darmsapklieren produceren darmsap

• Blindedarm met wormvormig aanhangsel:

  • Bij blindedarmontsteking is het wormvormig aanhangsel ontstoken

• Dikke darm:

  • Functie:

    • Water onttrekken aan de brij van onverteerde voedselresten, die daardoor wordt ingedikt

  • Bij diarree wordt in de dunne darm en in de dikke darm onvoldoende water in het bloed opgenomen

  • In de dikke darm leven veel (soorten) bacteriën, die o.a. cellulose verteren en vitamine K produceren.

• Endeldarm:

  • Functie:

    • Tijdelijk opslaan van onverteerde voedselresten (ontlasting)

  • Anus:

    • kringspier die de endeldarm afsluit.

Verteringssappen:

• Speeksel is slijm dat o.a. bestaat uit water en een enzym

  • Functie slim:

    • Voedsel gemakkelijker kunnen doorslikken

  • Functie enzym:

    • Zetmeel voor een deel verteren

    • Speeksel doodt bacteriën in het voedsel

• Maagsap bestaat o.a. uit water, maagzuur en een enzym

  • Functie maagzuur (lage pH):

    • bacteriën in het voedsel doden

  • Functie enzym:

  • Eiwitten voor een deel verteren

• Gal bevat geen enzym

  • Functie:

    • Vetten emulgeren (grote vetdruppels verdelen in kleine vetdruppeltjes)

    • Gal vergroot de oppervlakte van de vetten, zodat de vetten beter bereikbaar zijn voor enzymen

• Alvleessap bevat verschillende enzymen

  • Functie enzymen:

    • Eiwitten, koolhydraten en vetten verteren

• Darmsap bevat verschillende enzymen

  • Functie enzymen:

    • De vertering van eiwitten en koolhydraten afmaken

12.6 Planteneters, vleeseters en alleseters

Tanden en kiezen:

• Het gebit bestaat uit snijtanden, hoektanden en kiezen

• Uitwendige bouw van tanden en kiezen:

  • kroon:

    • Deel dat buiten de kaak uitsteekt

  • wortel(s):

    • Deel in de kaak

• Inwendige bouw van tanden en kiezen:

  • Tandbeen:

    • Grootste deel waaruit tanden en kiezen bestaan 

  • Glazuur:

    • Zeer harde laag om het tandbeen van de kroon

  • Cement:

    • Laagje om het tandbeen van de wortel(s)

  • Tandholte:

    • Holte in het tandbeen waarin de bloedvaten en zenuwen liggen 

• De kaak is bedekt met tandvlees

Zoogdieren:

• Plantaardig voedsel is moeilijker verteerbaar dan dierlijk voedsel

• Planteneters (herbivoren): 

  • Het darmkanaal is lang in verhouding tot de lichaamslengte 

  • Hebben plooikiezen waarmee ze plantaardig voedsel kunnen fijnmalen

  • De hoektanden ontbreken meestal.

• Vleeseters (carnivoren): 

  • Het darmkanaal is kort in verhouding tot de lichaamslengte

  • Hebben knipkiezen waarmee ze dierlijk voedsel in stukken kunnen knippen

  • De hoektanden zijn meestal groot, spits en scherp

  • Ze worden gebruikt om de prooi te doden en stukken vlees los te scheuren.

• Alleseters (omnivoren):

  • Het darmkanaal is middellang in verhouding tot de lichaamslengte

  • Hebben knobbelkiezen waarmee ze voedsel kunnen fijnmalen

  • De hoektanden zijn meestal aanwezig. Hoektanden en snijtanden dienen om stukken van het voedsel af te bijten

Tandplak en tanderosie:

• Tandbederf:

  • Aantasting van tanden en kiezen door tandplak of tanderosie

  • Poetsen met fluoridetandpasta gaat tandbederf tegen

• Tandplak:

  • Een dun laagje aanslag dat zich dagelijks op de tanden en kiezen afzet

• Gevolgen van tandplak:

  • Bestaat uit bacteriën, etensresten en speeksel 

• Bacteriën in tandplak zetten suikers uit het voedsel om in zuur

• In het zuur lost het glazuur van tanden en kiezen op, waardoor er gaatjes kunnen ontstaan

  • Tandplak kan verkalken tot tandsteen

• Tanderosie:

  • Aantasting van het gebit door zure stoffen in voedsel