kjp - egzamin poprawkowy (copy)

RODZAJE GŁOSEK

• szczelinowe – powietrze przechodzi przez szczelinę, można je przedłużać (w, f, z, s, ź, ś, ż, sz, ch)

• zwarto-wybuchowe – wymowa składa się ze zwarcia i rozwarcia, przedłużenie daje samogłoskę (p, t, k, b, d, g)

• zwarto-szczelinowe – wymowa składa się ze zwarcia i szczeliny (np. c = t+s, cz = t+sz)

• sonanty – półsamogłoski mogące tworzyć ośrodek sylaby (r, l) oraz spółgłoski nosowe (m, n)

WYMOWA SAMOGŁOSEK NOSOWYCH (ą, ę)

• przed głoską szczelinową → wymowa nosowa (wąwóz, węch)

• przed sonantem → wymowa ustna (wziął [o], wzięła [e])

• przed głoską zwarto-wybuchową lub zwarto szczelinową → zamiana na samogłoskę ustną + spółgłoskę nosową:

  • d/t, dz/c → en/on (mętny, mądry)

  • dź/ć → eń/oń (cięciwa, ciąć)

  • b/p → em/om (gęba, kąpać)

  • k/g → eŋ/oŋ (ręka, mąka)

• w wygłosie → ą nosowe, ę słabiej nosowe lub odnosowione (tą książką, tę książkę)

WYMOWA DYFTONGÓW

• samogłoska + i

  • wewnątrz wyrazu: -i- lub -ji- (ruina, roić)

  • na końcu wyrazu: zawsze -ji- (kolej – kolei)

• samogłoska + u

  • „u” jako „ł” po a, e (auto, Europa)

• i + samogłoska

  • dalia [dalja], konwalia [konwalja], monarchia [monarchja]

  • mania [mańja], Mania [mańa]

• u + samogłoska

  • statua [sta-tu-a] (nie: sta-tu-ja, sta-tu-ła), dwuarowy

• ae, oa, ea – wymowa ze zwarciem (toaleta, Korea)

• geminanty

  • dookoła, peerelowski – z pauzą

WYMOWA SPÓŁGŁOSEK

• ł – jako „u” niezgłoskotwórcze

• spółgłoski zmiękczone (bi/pi, wi/fi, mi)

  • przed samogłoską – jedno- (synchronicznie) lub dwugłoskowo (asynchronicznie) (piasek)

  • przed spółgłoską – jednogłoskowo (pić)

• ń – różne realizacje

  • przed głoską szczelinową – j nosowe (pański)

  • przed innymi – np. końcowy (ń lub jn), hańba (ń lub jm), mańkut (ń lub jŋ)

• przedniojęzykowo-zębowe si, zi, ci

  • w polskich wyrazach – ś, ź, ć (środkowojęzykowe miękkie)

  • w obcych – s’, z’, c’ (przedniojęzykowo-zębowe zmiękczone)

• spółgłoski twarde (niezmiękczone)

  • w miejscowniku: -izmie, -yzmie – twarda wymowa „z” jako staranna, miękka wymowa „ź” – kapitalizmie, optymizmie, pesymizmie

  • roz- i ros- przed dź i ć – twarda wymowa z i s przed dź i ć jest traktowana jako bardzo staranna, miękka (rozdział, rozcinać)

• samogłoska + spółgłoska nosowa (m, n)

  • przed zwartą (nietylnojęzykową) — zgodnie z pisownią (spontanicznie)

  • przed tylnojęzykową k, g: w wyrazach obcych (bank, bumerang [ŋ]), w wyrazach rodzimych (cienki [wg „Słownika poprawnej wymowy polskiej” — poprawne 2 wymowy: [n] oraz [ŋ], wg „Formy i normy” — tylko wymowa [ŋ])

  • przed szczelinową — jako samogłoska nosowa; dopuszczalna jest wymowa zgodna z pisownią (winszuję, precedensowy)

  • w genetycznych przedrostkach in-, kon- — zgodnie z pisownią, przed szczelinową dopuszczalna wymowa nosowa (konspiracja, inspekcja)

• spółgłoski dźwięczne/bezdźwięczne w wygłosie

  • przed nagłosową dźwięczną – dźwięcznie (samochód [d] brata)

  • przed półotwartą lub samogłoską – bezdźwięcznie (samochód [t] ojca); wyjątek: przyimki (nad ojcem)

  • przed bezdźwięczną – bezdźwięcznie (samochód [t] stał)

• spółgłoski dźwięczne/bezdźwięczne w grupach spółgłoskowych

  • ostatnia spółgłoska w grupie decyduje o dźwięczności lub bezdźwięczności całej grupy (dźwięczna → poprzednie mogą się udźwięcznić)

    • prośba („ś” staje się dźwięczne jako „ź” pod wpływem dźwięcznego „b”)

    • gwiazdka („zd” ubezdźwięcznia się do „st” pod wpływem bezdźwięcznego „k”)

  • sonanty nie wpływają na dźwięczność sąsiadujących spółgłosek (dryblas, trywialny)

  • ubezdźwięcznienie „rz” po spółgłosce bezdźwięcznej (przenica, przyjaciel, kształt, krzyk)

  • ubezdźwięcznienie „w” po spółgłosce bezdźwięcznej (śpiew, twarz)

WYMOWA ZBITEK SPÓŁGŁOSKOWYCH

• trz/drz

  • staranna: trz (tsz), drz (d+ż)

  • mniej staranna: cz/dż (trzeba, modrzew)

• strz

  • wewnątrz wyrazu: stsz (staranna) / szczsz (spostrzegać)

  • wygłos: stsz (staranna) / szczsz lub scz (mistrz)

• dc/tc, tcz/dcz

  • staranna: zachowane obie spółgłoski

  • mniej staranna: cc / czcz (matce, dowódca)

• geminanty

  • przedłużone lub podwójne (lekka, Hanna)

ROZSZERZENIE WIDOCZNE W PISOWNI

• przyimki „we” i „ze” zamiast „w” i „z”

  • używane przed wyrazami zaczynającymi się od w lub f, po których następuje spółgłoska

  • czasem także przed innymi grupami spółgłoskowymi

  • przykłady: we wrześniu, we Wrocławiu, w Strzegomiu, w Wiedniu, w Małopolsce

• dodatkowe „e” w przyimkach bez, pod, nad, przez, od

  • rozszerzenie w niektórych ustalonych wyrażeniach, np.

    • beze mnie

    • pode mnie, pode mną, (pode drzwiami, pode drzwi)

    • nade mną, nade wszystko, nade mnie (nade dniem, nade drzwiami, nade wsią)

    • przeze mnie

    • ode mnie, ode złego (ode drzwi, ode drogi, ode wsi)

UPROSZCZENIE NIEWIDOCZNE W PISOWNI

• uproszczenie grupy „-wsk(i)” do „-sk(i)”

  • w bardzo starannej wymowie wymawiane jako „-fsk(i)”

  • w wymowie potocznej często redukowane do „-sk(i)”

  • przykład: warszawski

• uproszczenie wymowy półotwartych sonantów (n, ń, m, m’, r, l, ł) między spółgłoskami

  • przykłady: garncarz, jabłko, rzemieślnik, myślnik

MIEJSCE AKCENTU

• akcent oksytoniczny (na ostatnią sylabę)

  • skrótowce literowe (PKP, EWG)

  • skrótowce sylabowe (Pafawag)

  • skrótowce mieszane (SGPiS)

  • wyrazy pochodzenia francuskiego z zaznaczonym akcentem nad e (exposé) i bez zaznaczonego akcentu (atelier, foyer, image, jury, menu, rendez-vous)

  • wykrzykniki dwusylabowe lub dłuższe (ahoj, apsik, ojej, łubudu, hura)

  • wyrazy złożone z przedrostków anty-, arcy-, eks-, super-, vice- oraz jednosylabowych rdzeni (wicekról)

• akcent paroksytoniczny (na przedostatnią sylabę) — najczęściej

• akcent proparoksytoniczny (na sylabę trzecią od końca)

  • w niektórych wyrazach zapożyczonych (przeważnie łacińsko-greckich), najczęściej fakultatywnie z akcentem paroksytonicznym

    • a-na-li-za lub a-na-li-za (ale: e-lek-tro-li-za, ka-ta-li-za)

    • fa-bry-ka lub fa-bry-ka

    • fa-bu-ła lub fa-bu-ła (ale: bi-bu-ła)

    • ko-mi-tet lub ko-mi-tet

    • na-u-ka

    • pre-zy-dent lub pre-zy-dent, re-zy-dent lub re-zy-dent

    • uni-wer-sy-tet lub uni-wer-sy-tet

  • formy czasowników

    • -śmy, -ście (chcieliśmy, chcieliście)

    • chciałabym, chciałabyś, chciałaby; chcieliby, chciałyby

    • zrobiłbym, zrobiłbyś, zrobiłby, zrobiłabym, zrobiłabyś, zrobiłaby; zrobiliby, zrobiłyby

  • liczebniki

    • -sta (czte-ry-sta)

    • -set (sie-dem-set, pię-ciu-set)

    • -kroć (ty-siąc-kroć)

  • rosyjskie nazwiska rodzaju żeńskiego

    • w mianowniku → akcent proparoksytoniczny ([Karenina], [Anodina], [Szarapowa], [Cwietajewa])

    • w odmianie → akcent paroksytoniczny ([Kareniny], [Anodiny], [Szarapowej], [Kareninie], [Anodinie], [Szarapowej], z [Kareniną], [Anodiną], [Szarapową]

  • germańskie (niemieckie i angielskie) męskie nazwy osobowe i miejscowe

    • w mianowniku → akcent proparoksytoniczny (Däniken, Dürrenmatt, Düsseldorf, Edelman, Edison, Edynburg, Karajan)

    • w odmianie → akcent paroksytoniczny

  • rzeczowniki obcego pochodzenia zakończone na –ika/-yka

    • w mianowniku l. p. lub gdy forma ma tyle sylab ile mianownik l. p. → akcent proparoksytoniczyny (republika, republiki, republice, republikom, republikach)

    • gdy forma ma mniej lub więcej sylab → akcent paroksytoniczny (republik, republikami)

  • rzeczowniki obcego pochodzenia zakończone na na -ik/-yk

    • w formach, które mają tyle samo sylab, co forma dop. l. p. → akcent proparoksytoniczny (informatyka, informatykiem, informatyku, informatycy, informatyków, informatykom, informatykach)

    • w pozostałych formach → akcent paroksytoniczny (informatyk, informatykowi, informatykami)

  • akcent na czwartą sylabę od końca

    • 1-sylabowy rdzeń (chcielibyśmy, chciałybyście)

    • 2-sylabowy rdzeń (zrobilibyśmy, zrobiłybyście)

ZESTROJE AKCENTOWE

• „jednosylabowy przyimek + jednosylabowy zaimek” → akcent pada na przyimek (o-nim, przy-nim, na-nim, za-nim)

• „jednosylabowy przyimek + jednosylabowy przymiotnik/przysłówek” → akcent pada na przyimek (na-czczo)

• „jednosylabowy przyimek + jednosylabowy rzeczownik” → akcent pada na rzeczownik

  Wyjątki: wyrażenia sfrazeologizowane

PISOWNIA ŁĄCZNA I ROZDZIELNA

• pierwszy człon — przysłówek

  • łączna pisownia w przymiotnikach pochodnych od wyrażenia złożonego z przysłówka i czasownika (małomówny, wolnobieżny, szybkoobrotowy, łatwopalny, szybkostrzelny, szybkoudarowy) oraz w rzeczownikach pochodnych od wyrażenia złożonego z przysłówka i czasownika (szybkobiegacz)

  • rozdzielna pisownia w połączeniach z czasownikiem i przysłówkiem (szybko biegać, średnio późno) oraz w połączeniach z przymiotnikiem i imiesłowem odmiennym (cicho mówiący, cicho wypowiedziany, dziko rosnący, krótko obcięty, nowo przybyły, średnio zamożny, wysoko ceniony, ostro zakończony, grubo ciosany, jasno sformułowany, jasno świecący, krótko strzyżony, lekko chory, mało zrozumiały, mało ważny, mało prawdopodobny, nowo formujący się, nowo kupiony, nowo mianowany, nowo odkryty, nowo powstający, nowo powstały)

  • Wyjątki: płyta długogrająca, długo grająca orkiestra, stal szybkotnąca, urządzenie szybko tnące blachę, szybkowiążący cement, marynarz szybko wiążący węzły

• pierwszy człon — przymiotnik

  • łączna pisownia w złożeniach, pochodzących od 2 przymiotników, w których człon pierwszy precyzuje człon drugi (ciemnopomarańczowy) oraz w złożeniach pochodzących od przymiotnika i rzeczownika (długouchy, ogólnojęzykoznawczy)

  • rozdzielna pisownia w złożeniach pochodzących od 2 przymiotników równorzędnych (północno-wschodni, biało-czerwony) oraz w złożeniach wieloczłonowych (staro-cerkiewno-słowiański)

  • Wyjątek: głuchoniemy

• pierwszy człon — rzeczownik

  • związek współrzędny, np. artysta rysownik → rozdzielnie

  • związek podrzędno-nadrzędny, np. okamgnienie (zrost) → łącznie

• pierwszy człon — przyimek

  • spomiędzy, znad → łącznie, z zaznaczeniem dźwięczności s

  • zza granicy (= spoza linii granicznej), z zagranicy (= z obcego kraju), za granicę, za granicą, z zagranicy

  • sponad (np. sponad chmur), z ponad (np. z ponad 100 kandydatów wybrano 3)

• pary bliźniacze

  • 2 różne wyrazy, np. kogel-mogel, klituś-bajduś, esy-floresy, stuk-puk, rach-ciach, czary-mary → z łącznikiem

  • ten sam wyraz powtórzony 2 razy, np. stuk, stuk; ciach, ciach → z przecinkiem

  • Uwaga: dopuszczenie w parach wyrazów równorzędnych, podobnie lub identycznie brzmiących, występujących zwykle razem, trzech wersji pisowni: z łącznikiem, np. tuż-tuż; trzask-prask; bij-zabij; z przecinkiem, np. tuż, tuż; trzask, prask; bij, zabij; rozdzielnie, np. tuż tuż; trzask prask; bij zabij

• pierwszy człon — liczebnik

  • rozdzielna pisownia, gdy pół jest zwykłym liczebnikiem ułamkowym, czyli oznacza jedną z równych części, a towarzyszący rzeczownik występuje w dopełniaczu, np. pół biurka

  • rozdzielna pisownia, gdy występujące w zdaniu dwa wyrazy z cząstką pół służą określeniu jednego pojęcia, czyli nazwaniu jednego procesu, stanu, cechy, np. pół zabawa, pół nauka — to nie dwie czynności (półzabawa i półnauka), lecz jednocześnie zabawa i nauka — jeden proces składający się z elementów zabawy i elementów nauki

  • łączna pisownia, gdy liczebnik pół jest elementem wyrazu złożonego → odmienia się przez przypadki (np. półkula, półkuli, półkulę itd.)

  • półzabawa, półnauka; półżartem, półserio; półspał, półczuwał

  • pół-Polka, pół-Francuzka (odniesienie do jednej osoby)

• partykuła nie w związku z częścią mowy

PARTYKUŁY -ż, -że, -no

• Popatrzcie no → osobno

• Gdzież, ależ, krzyczże → razem

PARTYKUŁA by

• z innymi partykułami (przecieżbym) i ze spójnikami (gdybym) → razem

• z czasownikami w formie nieosobowej (chciano by) oraz z czasownikami niewłaściwymi (trzeba by) → osobno

RUCHOME KOŃCÓWKI

PISOWNIA WIELKĄ I MAŁĄ LITERA

• nazwy astronomiczne

  • jedno- i wielowyrazowe nazwy gwiazd, gwiazdozbiorów, planet, księżyców, planetoid, galaktyk, rojów meteorów i innych obiektów astronomicznych: Słońce, Gwiazda Polarna, Wega, Wielka Niedźwiedzica, Bliźnięta, Ziemia, Mars, Wenus, Saturn, Księżyc, Io, Ceres, Droga Mleczna, Galaktyka Andromedy, Obłok Oorta, Wielki Obłok Magellana, Leonidy, Perseidy, Pas Kuipera, Przerwa Cassiniego, Morze Spokoju (na Księżycu)

  • kometa Halleya, kometa Enckego, kometa Shoemaker-Levy 9

  • Księżyc, Ziemia, Słońce, a także Galaktyka, gdy chodzi o tę, w której żyjemy, piszemy wielką literą tylko w znaczeniu terminów astronomicznych; wyrazy te użyte w znaczeniu pospolitym piszemy małą literą: Naszą planetą jest Ziemia. Coraz częstsze są trzęsienia ziemi. Poza naszą Galaktyką istnieją jeszcze inne galaktyki. Naturalnym satelitą Ziemi jest Księżyc, a Deimos jest księżycem Marsa.

• nazwy geograficzne

  • nazwa rodzajowa + nazwa własna nieodmienna: półwysep Hel, pustynia Gobi, morze Marmara (Marmara to nie dopełniacz nazwiska Marmar, lecz nieodmienna nazwa wyspy Marmara słynnej z wydobywanego marmuru)

  • nazwa rodzajowa + rzeczownik w dopełniaczu lub przymiotnik w mianowniku: Góra Kościuszki, Kanał Panamski, Rzeka Świętego Wawrzyńca

  • nazwa własna zawierająca przymiotnik kierunkowy: Morze Północne, Tatry Zachodnie, Zachodni Brzeg Jordanu, Europa Zachodnia

  • połączenie nazwy własnej z przymiotnikiem kierunkowym: Polska północna, Śląsk północny, zachodnia Europa

• nazwy ulic, placów, itd.

  • nazwa rodzajowa w l. pojedynczej: ulica Królowej Jadwigi, plac Trzech Krzyży, dzwon Zygmunta

  • nazwa rodzajowa w l. mnogiej: Aleje Jerozolimskie, Aleje Ujazdowskie

  • skrót: plac Świętego Marka, plac św. Marka

    ul. Generała Sikorskiego, ul. gen. Władysława Sikorskiego

    ul. Świętego Jana, ul. św. Jana

    Zespół Szkół im. Generała Ludwika Michała Paca, Zespół Szkół im. gen. Ludwika Michała Paca

• nazwy periodyków

  • wielkimi literami pisze się wszystkie wyrazy z wyjątkiem wewnętrznych spójników i przyimków

• pisownia tytułów utworów literackich, tytułów rozdziałów, tytułów zabytków językowych, deklaracji, ustaw

  • wielką literą pisze się tylko pierwszy wyraz

  • wyjątki: Stary Testament, Nowy Testament, Magna charta Libertatum

• nazwy instytucji (wszystkie człony)

  • Instytut Planetologii i Planetoid

• nazwy aktów prawnych (pierwszy człon nazwy)

  • ustawa Prawo bankowe, Ustawa o wyborach

• nazwy nagród

  • jednoczłonowe: Nobel

  • wieloczłonowe: Złota Palma

  • nazwa rodzajowa + 2 człon w dopełniaczu: Nagroda Nobla

  • nazwa rodzajowa + 2 człon w mianowniku: nagroda Złota Palma

• nazwy mieszkańców państw, krain, miast (dużą literą – powyżej miast)

  • Europejczyk (ale europejczyk → osoba związana z kulturą europejską, będąca pod jej silnym wpływem)

  • Kaszuba, Ślązak

  • Krakowianka → mieszkanka Krakowskiego, krakowianka → mieszkanka Krakowa

  • Meksykanin → mieszkaniec państwa Meksyk, meksykanin → mieszkaniec miasta Meksyk

• nazwy świąt

  • bez nazwy rodzajowej: Boże Narodzenie, Nowy Rok

  • nazwa rodzajowa w l. pojedynczej + człon rzeczownikowy w dopełniaczu: Dzień Matki, Święto Niepodległości

  • nazwa rodzajowa w l. mnogiej + człon rzeczownikowy w dopełniaczu: święta Wielkiej Nocy

  • nazwa rodzajowa w l. mnogiej + człon przymiotnikowy: Święta Wielkanocne

PISOWNIA PREFIKSÓW

• przedrostki z wyrazami pospolitymi piszemy łącznie, np. ponadkrajowy

• z nazwami własnymi stosujemy zapis z łącznikiem, np. pseudo-Szekspir

• niektóre przedrostki stają się samodzielnymi wyrazami i wtedy zapisujemy je osobno, ale po wyrazie, do którego się odnoszą, powiemy więc: minispódniczka i supercena, spódniczka mini i cena super

• człony niby- i quasi- niezależnie od tego, czy łączą się z wyrazami pospolitymi bądź nazwami własnymi – piszemy z łącznikiem, np. niby-teoria

• należy odróżnić przedrostek około- (= wokół czegoś, w pobliżu czegoś, dotyczący czegoś), pisany z drugim członem wyrazu zawsze łącznie, np. okołorównikowy, od partykuły około (= mniej więcej, w przybliżeniu), pisanej z następującym po niej przymiotnikiem lub przysłówkiem rozdzielnie, np. około godzinny postój, około dwuipółgodzinny wykład, ceny paliwa wzrosły około trzykrotnie

PISOWNIA SUFIKSÓW

• sufiks -sk- → Kirgiz – kirgiski, kirgiska; Francuz – francuski, francuska

• sufiks -k- → Kirgiz – Kirgizka, Francuz – Francuzka

• sufiks -stw- → -wstw- gdy w formie podstawowej występuje w i gdy forma podstawowa to rzeczownik lub czasownik

  • dawać, dawca → krwiodawstwo

  • łowić → rybołówstwo

  • trawić → marnotrawstwo

  -stw- gdy w formie podstawowej występuje w, ale forma podstawowa to nie rzeczownik ani czasownik

  • myśliwy (pierwotnie przymiotnik) → myślistwo

• sufiks -czy / -y

  • -ńczy (wymawiamy miękkie n) → poddany / poddańczy, zesłany / zesłaniec / zesłańczy, stracony / straceniec / straceńczy, opiekun / opiekuńczy

  • –czy → w temacie jest n, nie ma k, c, cz

  • -nczy → wymawiamy twarde lub miękkie n: pojedynka – pojedynczy

  • -y → w temacie jest n oraz k

PISOWNIA KOŃCÓWEK

• -ąść (poprawnie wymawiane jako -ąść)

  • w temacie d/t, z/s, które wymienia się z ś → siąść (zsiąść, zasiąść, osiąść) / siądę, prząść (uprząść, wprząść) / przędę, trząść (wytrząść) / trzęsę

• -ąć (poprawnie wymawiane jako -ońć)

  • w temacie n/m, które nadaje nosowość samogłosce → dąć – dmę, ciąć – tnę, giąć – gnę, miąć – mnę, piąć – pnę - wziąć – wezmę, nająć – najmę, wyjąć – wyjmę, ująć – ujmę

TRZY ZŁOTE ZASADY ORTOGRAFII POLSKIEJ ZWIĄZANE Z PISOWNIĄ I ORAZ J

• po wszystkich spółgłoskach – oprócz z, s, c – piszemy i bez względu na wymowę (Mania, mania)

• po z, s, c

  • piszemy j, gdy wymawiamy połączenie sj, zj, cj → pensja

  • piszemy i, gdy wymawiamy si lub ś(i), zi lub ź(i), ci lub ć(i):

    sigma, siano, sikorka / sesja

    circa, cisza, cienki / racja

    Zimbabwe, zima, zioła / eksplozja

• po samogłosce nie piszemy połączenia ji, lecz samo i (bez względu na wymowę): kroić, kroję, kroi, kolej, kolei, sekwoja, sekwoi, moja, moje, moi

• po spółgłosce piszemy połączenie ii lub i w zakończeniach rzeczowników na –ia:

  • po spółgłosce wargowej (b/p, w/f, m): w wyrazach rodzimych i przyswojonych -i, w obcych –ii: głębia / głębi, epidemia / epidemii

  • po d/t, k/g/ch, r/l: -ii (Holandii)

  • po n – w zależności od wymowy: babuni [babuńi], Danii [dańji]