Psychologia Ekonomiczna - Wykłady

Wykład 1 (05.03.2025)

• Zaliczenie: Egzamin pisemny, stacjonarny (otwarte/zamknięte pytania) na bazie wykładów + aktywność. Data: 24.06.25, godz. 9:30. Pytania otwarte będą ograniczone.

• Literatura rekomendowana:

  • Gąsiorowska, A. (2016). Psychologiczne znaczenie pieniędzy a makiawelizm. Psychologia Społeczna, 11(4 (39)).

  • Kahneman, D. (2011). Pułapki myślenia. Poznań: Media Rodzina.

  • Brown, S, Taylor, K., Price S.W. (2005). Debt and distress: Evaluating the psychological cost of credit. Journal of Economic Psychology, 26, 642-663.

  • Greenberg, A. E., & Hershfield, H. E. (2019). Financial decision making. Consumer Psychology Review, 2(1), 17-29.

  • Dzik, B. (2004). Hazard. W: T. Tyszka, Psychologia ekonomiczna. Gdańsk: GWP.

  • Niesiobędzka, M. (2004). Podatki. W: T. Tyszka, Psychologia ekonomiczna. Gdańsk: GWP.

  • Warneryd, K.E. (2004). Oszczędzanie. W: T. Tyszka, Psychologia ekonomiczna. Gdańsk: GWP.

  • Wąsowicz-Kirylo, G. (2013). Postawy wobec pieniędzy. Warszawa: Difin.

  • Wąsowicz-Kirylo, G. (2008). Psychologia finansowa. O pieniądzach w życiu człowieka. Warszawa: Difin.

  • Zaleśkiewicz, T. (2011). Psychologia ekonomiczna. Warszawa: PWN.

  • Fisher, P.J., Montalto, C.P. (2010). Effect of saving motives and horizon on saving behaviors. Journal of Economic Psychology, 31, 92-105.

  • Syrén, S. M., Kokko, K., Pulkkinen, L., & Pehkonen, J. (2019). Income and Mental Well-Being: Personality Traits as Moderators. Journal of Happiness Studies, 1-25.

  • Gąsiorowska, A. (2012). Czy dla każdego większa ilość pieniędzy oznacza lepszą sytuację finansową?. Psychologia ekonomiczna, (1), 6-19.

• Przykładowe pytania egzaminacyjne:

  1. Czynniki wpływające na decyzję zakupu ubezpieczenia mieszkania (10 czynników, koncepcje teoretyczne i wyniki badań).

  2. Teoria perspektywy w kontekście decyzji o szczepieniu.

  3. Czynniki skłaniające do oszczędzania (co najmniej 7, koncepcje teoretyczne i wyniki badań).

  4. Znaczenie pieniądza dla człowieka (funkcja ekonomiczna vs. inne aspekty).

  5. Gotowość do dzielenia się pieniędzmi (wpływające czynniki, koncepcje teoretyczne i wyniki badań).

  6. Błędy inwestorów w prognozowaniu zmian rynku i podejmowaniu decyzji finansowych.

  7. Niespójność zachowań finansowych z klasyczną teorią ekonomiczną i jej wpływ na jakość tych zachowań.

Ekonomia i Psychologia

• Ekonomia (historia):

  • Adam Smith (1723-1790) - wkład w klasyczną ekonomię.

  • Wprowadzenie czynnika ludzkiego do ekonomii.

  • Kluczowy jest własny interes jednostki.

  • Własny interes jako jedyna motywacja działania oraz hedonizm stały się głównymi doktrynami psychologicznymi ekonomii.

  • Karl-Erik Warneryd (1972) - pierwszy kurs psychologii ekonomicznej na uniwersytetach europejskich.

  • George Katon (1975) - twórca psychologii ekonomicznej.

• Rola psychologii w naukach ekonomicznych:

  • Początkowo ekonomiści opierali się na własnych obserwacjach dotyczących aspektów psychologicznych.

  • Robbins (1935) umniejszał znaczenie psychologii w ekonomii.

  • Veblen (1899) wskazywał na wpływ społeczny na konsumpcję dóbr.

  • Tarde (1902) podkreślał znaczenie interakcji społecznych.

• Psychologia ekonomiczna:

  • Bada, w jaki sposób jednostki wpływają na gospodarkę i jak gospodarka wpływa na człowieka (Lea, Tarpy i Webley, 1987).

  • Jest gałęzią psychologii stosowanej.

  • Interdyscyplinarny kierunek badań naukowych.

• Ekonomia (definicja Robbinsa, 1935):

  • Nauka badająca ludzkie zachowania w kontekście celów i ograniczonych środków o alternatywnych zastosowaniach.

• Daniel Kahneman:

  • Laureat Nagrody Nobla (2002).

  • Współtwórca: Amos Tversky.

  • Twórca ekonomii behawioralnej.

  • Autor/współautor ponad 200 publikacji naukowych.

Wykład 2 (12.03.2025)

• Dziedziny:

  • Psychologia ekonomiczna

  • Ekonomia behawioralna

  • Finanse behawioralne

  • Ekonomia eksperymentalna

• Ekonomia behawioralna:

  • Analizuje zachowania człowieka w sprawach ekonomicznych.

  • Bada mechanizmy społeczno-psychologiczne leżące u podstaw zachowań ekonomicznych.

  • Celem jest tworzenie modelu ,,człowieka rzeczywistego" zamiast ,,człowieka ekonomicznego" (Maital, 1986; za: Wärneryd, 2004, s.26).

  • Najważniejszy cel: zrozumieć, jak naprawdę działamy, aby uświadomić sobie irracjonalne skłonności i móc podejmować lepsze decyzje (Ariely, 2010; s.17).

• Finanse behawioralne:

  • Część ekonomii behawioralnej.

  • Testowane hipotezy dotyczą efektywności rynków i racjonalności decyzji.

  • Deskryptywne modele decyzji zachowań inwestycyjnych.

  • Behawioralna teoria portfelowa wg. Shefrina i Statmana (2000).

• Wybrane błędy w przewidywaniach finansowych:

  • Nadmierna pewność siebie - pewność prognoz przewyższa ich trafność (Lichtenstein, Fischhoff, 1977; Tyszka, Zielonka, 2002; Torngren, Montgomer, 2004).

  • Nierealistyczny optymizm - wygórowane oczekiwania i prognozy dotyczące stopy zwrotu z portfela inwestycyjnego (De Bondt, 1998).

  • Efekt/błąd kotwiczenia - odnoszenie się do określonej wartości liczbowej jako kotwicy przy szacowaniu niewiadomej wielkości (Tversky i Kahneman, 1974). Prognozy finansowe zakotwiczone w przeszłych wartościach (Montier, 2007).

  • Myślenie konfirmacyjne/złudzenie kontroli - doszukiwanie się wpływu w warunkach losowych (Heath i Tversky, 1991).

  • Ignorowanie regresji do średniej - wiara w kontynuację określonego trendu.

  • Efekt Home-Bias - preferowanie tego, co znane.

• Ekonomia behawioralna - założenia:

  • Oceny i wybory są dokonywane w sposób racjonalny.

  • Podejmując decyzję, jednostka maksymalizuje oczekiwaną korzyść.

  • Ludzie racjonalnie kalkulują prawdopodobieństwa.

  • Ludzie kierują się egoistycznymi motywami i ignorują wyniki innych uczestników interakcji ekonomicznej.

  • Wszystkie źródła dochodów są zamienne.

  • Ludzie ujawniają stałe preferencje, gdy dokonują wyborów między opcjami o odroczonych skutkach.

  • Heurystyka rozpoznawania (Borges i wsp. 1999) - znaczenie reguły rozpoznawania na giełdzie.

• Racjonalność:

  • Zachowanie racjonalne to takie, które zbliża jednostkę do osiągnięcia celu.

  • Związana ze zgodnością zachowania z preferencjami (Robbins, 1935).

• Percepcja ryzyka finansowego (Zaleśkiewicz, 1996):

  • Poczucie lęku.

  • Niepewność zysku.

  • Natychmiastowość strat, brak zaufania, niewiedza, brak obycia z instrumentami finansowymi.

• Ekonomia eksperymentalna:

  • Twórca: Vernon Smith.

  • Warunki eksperymentalne mają prowadzić do maksymalnej kontroli nad sytuacją (Smith, 1991; Hey, 1992).

• Racjonalność:

  • Ludzie są racjonalni, gdy spełniają określone standardy poznawcze.

  • Modele racjonalności (Gigerenzer i Todd, 1999):

    • Modele normatywne: racjonalność nieograniczona (Over, 2004).

    • Modele racjonalności ograniczonej (Simon, 1955, 1957).

• Neuroekonomia:

  • Interdyscyplinarna dziedzina wiedzy.

  • Bada neurofizjologiczne mechanizmy wyborów ekonomicznych (Camerer et.al., 2005; Glimcher et.al, 2008; Loewenstein et.al., 2008).

  • Metody neuroobrazowania: EEG, PET, fMRI, GSR.

• Kryteria racjonalności (Wilkinson, 2008):

  • Postawy i preferencje powinny odpowiadać podstawowym regułom logiki i rachunku prawdopodobieństwa.

  • Spójność preferencji i postaw.

  • Stabilność.

  • Zgodność z empirycznymi obserwacjami.

• Teoria ekonomiczna wymaga od racjonalnego decydenta:

  • Zgodności preferencji z aksjomatami (Neuman, Morgenstern, 1994):

    • Aksjomat spójności

    • Aksjomat przechodniości

    • Aksjomat wyniku zupełnie pewnego

    • Aksjomat podstawialności

  • Dokonywania wyborów zgodnie z regułą maksymalizowania użyteczności.

• Podejścia metodologiczne

  • Ekonometryczne (Oczekiwania ekonomiczne (Tyszka, 2000))

    • warunkowe

    • intencjonalne

    • konsumenckie (Katon, 1975)

  • Poziom analizy:

    • Makro

    • Jednostka

    • Metody eksperymentalne i statystyczne

  • Odmienny sposób postępowania w badaniach eksperymentalnych

    • Wyobrażenie sytuacji/konkretne działanie

    • Cel badania: Testowanie konkretnego modelu teoretycznego

    • Przewidywania i hipotezy w formie równań matematycznych

    • Badanie zachowania charakterystycznego dla danego przedsiębiorstwa

  • Dane

    • obiektywne

    • subiektywne

  • Realistyczność założeń

    • „jak gdyby”

  • Wnioskowanie dedukcyjne oparte na założeniach Beckera (1976):

    • Zachowanie maksymalizacji użyteczności

    • Stałe preferencje

    • Równowaga rynkowa

  • Spełnianie postulatu racjonalności podczas przekładania koncepcji psychologicznych na język ekonomii

  • Wnioskowanie indukcyjne

    • Ignorowanie zmiennych systemowych, kontekstowych, strukturalnych.

• Problem natury psychologicznej może stać się problemem natury ekonomicznej.

Wykład 3 (15.03.2025) - Podatki

• Definicja podatku:

  • Świadczenie pieniężne na rzecz państwa lub innej osoby publicznej, o charakterze przymusowym, powszechnym, bezzwrotnym i nieodpłatnym, pobierane na podstawie przepisów prawnych (Znaniecka, 1988).

    • Systemy podatkowe istnieją od czasów pieniądza symbolicznego.

    • W starożytnym Egipcie stanowiły źródło utrzymania faraona.

• Kryteria kategoryzacji podatków:

  • Podmiotowe, przedmiotowe, przeznaczenia, ciężaru podatków

  • Podmiotowe: podatki państwowe i samorządowe

  • Przedmiotowe: przychodowe, dochodowe, majątkowe, konsumpcyjne

  • Przeznaczenia: ogólne, celowe

  • Ciężaru: bezpośrednie (PIT, CIT, podatek rolny, od spadków i darowizn, od nieruchomości) i pośrednie (VAT, akcyzowy, importowy)

• Wiedza o podatkach:

  • Badania wskazują na znikomą wiedzę obywateli na temat systemu podatkowego (Lewis, 1978; Kirchler, 2007; Sakurai, Braithwaite, 2003).

  • Wraz ze wzrostem skomplikowania systemu, spada postrzeganie jego sprawiedliwości (Carnes i Cuccia, 1996; Cuccia i Carnes, 2001).

  • Zdobycie wiedzy pozytywnie wpływa na postawy wobec podatków i negatywne nastawienie wobec oszustw podatkowych (Eriksen i Fallan, 1996).

  • Badania wykazały, że przekazywanie darowizn na cele charytatywne zwiększa tendencję do zaniżania dochodów i ubiegania się o nienależne ulgi podatkowe.

• Funkcje podatków (Niesiobędzka, 2004):

  • Fiskalna, pozafiskalna (ekonomiczna, społeczna)

  • Podatki stanowią instrument regulujący życie gospodarki.

  • Negatywne skojarzenia z systemem podatkowym, zwłaszcza wśród przedsiębiorców (Schmolders, 1960; Kirchler, 1998).

• Postawy wobec podatków:

  • Aspekt poznawczy, emocjonalny i behawioralny.

  • Dochód różnicuje postawy: wyższe dochody wiążą się z negatywną postawą wobec unikania opodatkowania (Lewis, 1979, 1982).

  • Pozytywne postawy wobec osób odprowadzających podatki (Kirchler, 1998).

  • Część badanych uważa ukrywanie dochodów za właściwe (Orviska i Hudson, 2002).

• Sprawiedliwość systemu podatkowego:

  • Zasada sprawiedliwości poziomej i pionowej (Samuelson i Nordhaus, 2008).

  • Sprawiedliwość systemu podatkowego (Roberts, Hite, Bradley, 1994).

• Unikanie vs. uchylanie się od płacenia podatków

• Krzywa Laffera:

  • Związek między skłonnością do płacenia podatków a wysokością podatków.

• ** gotowość do popełniania oszustw podatkowych:**

  • Czynniki społeczne i psychologiczne (Weigel, Hessing, Elffers, 1987).

  • Czynniki zachęcające: normy społeczne, kwota podatków, nieuczciwość prawa i służb podatkowych, złożoność podatków, orientacja osobowa.

  • Czynniki zniechęcające: kontrola prawna i społeczna, spostrzegane ryzyko kary, spostrzeganie możliwości, brak tolerancji oszustw.

  • Model „stromego zbocza” (Kichler i in., 2008): gotowość do płacenia podatków rośnie, gdy państwo ma silny system egzekwowania prawa i obywatele ufają władzy.

Wykład 4 (26.03.2025) - Mechanizmy i czynniki oddziałujące na podejmowanie decyzji finansowych

• Proces podejmowania decyzji finansowych:

  1. Procesy przeddecyzyjne: generowanie problemu, wyszukiwanie i analizowanie informacji, wyszukiwanie wariantów decyzyjnych.

  2. Wybór: ocena sytuacji i kontekstu, analiza wariantów decyzyjnych, dobór reguły decyzyjnej, dokonanie wyboru.

  3. Procesy postdecyzyjne: analiza osobistych i społecznych skutków wyboru, redukowanie dysonansu i żalu podecyzyjnego.

• Wyszukiwanie informacji:

  • Źródła wewnętrzne (pamięć, wiedza, umiejętności, doświadczenie) (Weber i Johnson, 2008).

  • Zjawisko fałszywej pamięci (Loftus & Palmer, 1974). Badani, którym sugerowano, że samochody się "roztrzaskały" częściej pamiętali potłuczone szkło.

  • Źródła zewnętrzne: sprzedawca, gazeta, znajomi, raporty konsumenckie (Wilkie i Dickson, 1994).

  • Kosztowne zakupy wiążą się z większą liczbą odwiedzanych sklepów (Udell 1966), a konieczność uzasadnienia decyzji zwiększa zaangażowanie w proces (Doney i Armstrong, 1995).

  • Rzadziej gromadzimy informacje kosztowne i trudne do zdobycia (Bettman 1979; Payne, Bettman i Johnson 1993).

• Analiza wariantów decyzyjnych

  • własne przekonania powstające w oparciu o obserwację współwystępujących zjawisk

  • Częstość wydobywania informacji z pamięci.

  • Znaczenie ważności informacji dla decydenta (por. Nedungadi Hutchinson 1985; Loken i Ward 1987).

  • Reguła eliminacji (Tversky, 1972)

• Świadomość kluczowych błędów związanych z wyborem perspektywy:

  • Krótkowzroczność.

  • Russo i Schoemaker (1990) ślepotą na perspektywy inne niż

  • Zastosowanie techniki zamiany ról

• Dobór reguły decyzyjnej:

  1. Reguły oparte na kalkulacji: maksymalizacja korzyści, minimalizacja kosztów, wybór wariantu z najwyższą średnią ważoną.

  2. Reguły oparte na rozpoznawaniu: odkrywanie i klasyfikowanie.

  3. Reguły oparte na emocjach

  • Reguły oparte na podążaniu za normami (Weber i in., 2002, 2004)

  • Reguły oparte na stadiach przypadków (Weber i in., 2002, 2004)

  • Reguły oparte na pełnieniu ról (Weber i in., 2002, 2004)

• Czynniki determinujące wybór reguły decyzyjnej:

  • Presja czasu, zakres informacji, cechy sytuacji i czynniki kulturowe (Weber, Ames i Blais, 2004), motywacje decydenta, konieczność przedstawienia powodów wyboru (Tetlock1992).

• Procesy postdecyzyjne:

  • Niepewność podecyzyjna.

  • Wybrane zniekształcenia procesu: myślenie na skróty (heurystyki), teoria perspektywy (Kahneman&Tversky).

• Heurystyki (Kahneman&Tversky, 2011):

  • Heurystyka kotwiczenia

  • Heurystyka reprezentatywności

  • Heurystyka dostępności

• Pozostałe psychologiczne przyczyny wypaczeń racjonalnego podejmowania decyzji:

  • Mieszanie rozwiązań z problemami, brak jasno sformułowanych celów, niespójność zamiarów, przywiązywanie się do początkowych sądów, wcześniejsze wybory ograniczają obecne, konformizm, dychotomiczność rozwiązań, eskalacja zaangażowania.

Wykład 5 - Rola emocji, zadłużanie się i oszczędzanie

• Rola emocji w procesie decyzyjnym:

  • Hipoteza ryzyka jako emocji: Wybory dokonywane na podstawie doznań lub przewidywanych stanów emocjonalnych.

  • Analiza nastrojów i stanów afektywnych w trakcie i po procesie decyzyjnym.

  • Znak emocji: Emocje negatywne podwyższają spostrzeganie ryzyka, emocje pozytywne mogą być odpowiedzialne za spostrzeganie zbytnio pozytywów sytuacji ryzykownej.

  • Bezpośredniość: Strach związany z daną decyzją.

  • Miejsce emocji w procesie decyzyjnym: Źródła leżące poza decydentem, np. decyzje a warunki pogodowe.

  • Jakość wpływu emocji na proces decyzyjny: Mogą wpływać negatywnie lub korzystnie, np. decydent doświadczający strachu może nie ponieść zbyt wysokiego ryzyka finansowego.

• Efekt pasywnej inercji - ma miejsce, gdy w skutek nietrafnej decyzji utracimy szanse na osiągnięcie korzystnego wyniku, żal i obwinianie się o niepowodzenie może skutkować pasywnością w dalszym działaniu

• Markery somatyczne = ciało daje sygnały o złej decyzji?

• Hipoteza podtrzymania afektu = jednostka będzie w dobrym nastroju unikać działań, które mogłyby ten nastrój zakłócić

• Zadłużanie się:

  • Problemy z odroczeniem gratyfikacji.

  • Społeczna akceptacja długu.

  • Socjalizacja ekonomiczna.

  • Porównania społeczne (porównywanie się z grupami bogatszymi może prowadzić do zadłużania się).

  • Style zarządzania pieniędzmi.

  • Zachowania konsumenckie (nawyki zakupowe).

  • Horyzont czasowy (nierealistyczne horyzonty mogą wpływać na proces spłacania).

  • Postawy wobec zadłużania się.

  • Fatalizm (zewnętrzne umiejscowienie kontroli sprzyja zadłużaniu się).

• Oszczędzanie:

  • Decyzja o odłożeniu konsumpcji.

• Decyzje o odroczonych skutkach:

  • Podczas dokonywania wyborów między skutkami charakteryzującymi się odmienną długością odroczenia następuje odwrócenie preferencji między szybszym zdobyciem mniejszej nagrody a późniejszym zdobyciem większej nagrody.

• Definicje oszczędzania:

  • Oszczędzanie gospodarstw domowych to ta część dochodu, która nie zostaje wydana na konsumpcję (Samuelson i Nordhaus, 1996, 2008).

  • Oszczędzanie stanowi nadwyżkę dochodu nad konsumpcją bieżącą, która jest odkładana na przyszłość, kiedy podstawowe potrzeby zostają zaspokojone (Warneryd, 1999).

  • Oznacza negatywny akt związany z powstrzymaniem się od całkowitej konsumpcji swoich dochodów (Keynes, 1930).

  • Stanowi racjonalną analizę oraz aktywny proces.

• Hipotezy i teorie dotyczące oszczędzania:

  • Hipoteza Dochodu Absolutnego (Keynes, 1936): Wraz ze wzrostem dochodów wzrasta poziom oszczędzania, ale muszą być zaspokojone podstawowe potrzeby jednostki.

  • Teoria względnego dochodu (Duesenberry, 1949): Ujemna korelacja między dochodem grupy odniesienia a poziomem oszczędności osób badanych (Kaptey, 2000).

  • Teoria/hipoteza cyklu życia (Midigliani i Brumberg, 1954): Człowiek dąży do utrzymania dochodu na stałym poziomie; w wieku młodszym i starszym odnotowujemy ujemne oszczędzanie.

  • Teoria/hipoteza stałego dochodu (Friedman, 1947, 1957): Każda jednostka zna swój podstawowy poziom dochodu; każdy człowiek ma ustalony poziom konsumpcji, uwzględniane są także dochody i wydatki przejściowe; oszczędzanie = dochód stały + dochód przejściowy - wydatki konsumpcyjne.

• Czynniki wpływające na oszczędzanie:

  • Ölander i Seipel (1970): problem decyzyjny, alternatywy i ich konsekwencje, ocena prawdopodobieństwa ich wystąpienia; istotną cechą zachowań jest ich zmienność, należy uwzględnić uwarunkowania zarówno zewnętrzne jak i wewnętrzne (Tolman, 1995).

  • Katon (1975): uwypuklenie znaczenia zmiennych psychologicznych w modelach oszczędzania; miarę oszczędzania stanowi dochód jednostki będący w jej dyspozycji; znaczenie chęci do oszczędzania; wskaźnik opinii konsumenckich; sposoby oszczędzania: restowe, kontraktowe, dowolne.

Wykład 6 (16.04.2025) - Motywy oszczędzania

• Motywy oszczędzania wg. Wärneryd (1995):

  • „oszczędzanie jako nawyk”,

  • „motyw zapobiegawczy”,

  • motyw zapewniania rodzinie dobrobytu po śmierci

  • „motyw zysku”.

• Formy oszczędzania:

  • Zaplanowane, spekulacyjne, zabezpieczające, czasowe dysponowanie pieniędzmi i inne.

• Motywy oszczędzania wg. Keynes'a (1936):

  1. Motyw zapobiegliwości

  2. Motyw przezorności

  3. Motyw wykorzystania stopy procentowej

  4. Motyw powiększania dobrobytu

  5. Motyw niezależności

  6. Motyw przedsiębiorczości

  7. Motyw spadku

  8. Motyw skąpstwa

  9. Motyw zaliczkowy (Browning i Lusardi, 1996)

• Behawioralna teoria cyklu życia wg. Shefrina i Thalera (1981, 1988)

  • samokontrola

  • moduł sprawcy +

  • moduł planisty

  • 3 umysłowe rachunki (por. Kahneman i Tversky, 1984)

    1. rachunek bieżących dochodów,

    2. rachunek majątku,

    3. rachunek przyszłych dochodów

  • efekt ramowania

• Motywy oszczędzania wg. Alf'a Lindqvist (1981)

  • Brandstättera (1993) wskazuje na znaczenie cech osobowości w decyzji o oszczędzaniu. Oszczędzanie pozytywnie wiąże się z sumiennością (Brändstatter, 1996, za: Nyhus i Webley, 2001). Nyhus wraz z Webley (2001) zrealizowali badania dotyczące wpływu osobowości na decyzję związane z oszczędzania oraz zadłużaniem się. W: stabilność emocjonalna i autonomia silnie skorelowane Z zachowaniami dotyczącymi oszczędzania i zadłużania się.

• Formy oszczędzania Polaków (2015):

  • zarządzanie zasobami finansowymi

  • gromadzenie pieniędzy na konkretny cel

  • bufor finansowy

  • zarządzanie gotówką

  • 32% lokaty bankowe

  • 13% gotówka

  • 13% konto osobiste

  • 10% konto oszczędnościowe

• Motywy oszczędzania Polaków (2015):

  • 72% rezerwa na sytuacje losowe

  • 32% wypoczynek

  • 29% leczenie

  • 28% remont domu/mieszkania

  • 33% rezerwa na bieżące wydatki konsumpcyjne

  • 26% zakup dóbr trwałego użytku

  • 25% zabezpieczenie się na starość

  • 15% stałe opłaty

• Rezerwa na sytuacje losowe i przezorność

• Samokontrola (Mischel i in., 1989)

  • Decyzje

  • Konsekwencje:

    1. natychmiastowe

    2. Odroczone

  • Podczas dokonywania wyborów między skutkami charakteryzującymi się odmienną długością odroczenia następuje odwrócenie preferencji między szybszym zdobyciem mniejszej nagrody a późniejszym zdobyciem większej nagrody.

  • Wyczerpywanie się zasobów samokontroli obniża skłonność odraczania gratyfikacji (Vohs i Faber, 2007).

• Funkcjonowanie banków wyobrażeniami dzieci (Berti i Bombi, 1988)

  • Całkowity brak zrozumienia systemu bankowego

  • Bank rozumiany jako źródło pieniędzy

  • Bank może wypłacać pieniądze, ale pod pewnymi warunkami

  • Bank wypłaca pieniądze w postaci pożyczki

  • Bank wykorzystuje depozyty, aby udzielać pożyczek

  • Rozumienie procesu bankowego.

• Wpływ samokontroli na skłonność do oszczędzania

  • Wyczerpywanie się zasobów samokontroli prowadzi do impulsywnych zachowań.

  • Niechęć do odraczania gratyfikacji wśród zwłaszcza wśród dzieci młodszych (Mischel i Metzner, 1962; Mischel i in., 1989).

  • Rola banków w procesie oszczędzania (Otto i Webley, 2001; Webley i in., 1993; Webbley, 2

Wykład 1 (05.03.2025)

• Zaliczenie: Egzamin pisemny, stacjonarny (otwarte/zamknięte pytania) na bazie wykładów + aktywność. Data: 24.06.25, godz. 9:30. Pytania otwarte będą ograniczone.

• Literatura rekomendowana:

  • Gąsiorowska, A. (2016). Psychologiczne znaczenie pieniędzy a makiawelizm. Psychologia Społeczna, 11(4 (39)).

  • Kahneman, D. (2011). Pułapki myślenia. Poznań: Media Rodzina.

  • Brown, S, Taylor, K., Price S.W. (2005). Debt and distress: Evaluating the psychological cost of credit. Journal of Economic Psychology, 26, 642-663.

  • Greenberg, A. E., & Hershfield, H. E. (2019). Financial decision making. Consumer Psychology Review, 2(1), 17-29.

  • Dzik, B. (2004). Hazard. W: T. Tyszka, Psychologia ekonomiczna. Gdańsk: GWP.

  • Niesiobędzka, M. (2004). Podatki. W: T. Tyszka, Psychologia ekonomiczna. Gdańsk: GWP.

  • Warneryd, K.E. (2004). Oszczędzanie. W: T. Tyszka, Psychologia ekonomiczna. Gdańsk: GWP.

  • Wąsowicz-Kirylo, G. (2013). Postawy wobec pieniędzy. Warszawa: Difin.

  • Wąsowicz-Kirylo, G. (2008). Psychologia finansowa. O pieniądzach w życiu człowieka. Warszawa: Difin.

  • Zaleśkiewicz, T. (2011). Psychologia ekonomiczna. Warszawa: PWN.

  • Fisher, P.J., Montalto, C.P. (2010). Effect of saving motives and horizon on saving behaviors. Journal of Economic Psychology, 31, 92-105.

  • Syrén, S. M., Kokko, K., Pulkkinen, L., & Pehkonen, J. (2019). Income and Mental Well-Being: Personality Traits as Moderators. Journal of Happiness Studies, 1-25.

  • Gąsiorowska, A. (2012). Czy dla każdego większa ilość pieniędzy oznacza lepszą sytuację finansową?. Psychologia ekonomiczna, (1), 6-19.

• Przykładowe pytania egzaminacyjne:

  1. Czynniki wpływające na decyzję zakupu ubezpieczenia mieszkania (10 czynników, koncepcje teoretyczne i wyniki badań).

  2. Teoria perspektywy w kontekście decyzji o szczepieniu.

  3. Czynniki skłaniające do oszczędzania (co najmniej 7, koncepcje teoretyczne i wyniki badań).

  4. Znaczenie pieniądza dla człowieka (funkcja ekonomiczna vs. inne aspekty).

  5. Gotowość do dzielenia się pieniędzmi (wpływające czynniki, koncepcje teoretyczne i wyniki badań).

  6. Błędy inwestorów w prognozowaniu zmian rynku i podejmowaniu decyzji finansowych.

  7. Niespójność zachowań finansowych z klasyczną teorią ekonomiczną i jej wpływ na jakość tych zachowań.

Ekonomia i Psychologia

• Ekonomia (historia):

  • Adam Smith (1723-1790) - wkład w klasyczną ekonomię. Jego prace, takie jak "Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów" (1776), są fundamentem współczesnej ekonomii. Smith wprowadził koncepcje takie jak podział pracy i "niewidzialna ręka rynku", które do dziś są kluczowe w rozumieniu mechanizmów rynkowych.

  • Wprowadzenie czynnika ludzkiego do ekonomii. Tradycyjna ekonomia często zakłada racjonalność jednostek, ale psychologia ekonomiczna bada, jak emocje, uprzedzenia i heurystyki wpływają na decyzje ekonomiczne.

  • Kluczowy jest własny interes jednostki. Ekonomia klasyczna opiera się na założeniu, że ludzie dążą do maksymalizacji własnej korzyści, ale psychologia ekonomiczna pokazuje, że altruizm i normy społeczne również odgrywają istotną rolę.

  • Własny interes jako jedyna motywacja działania oraz hedonizm stały się głównymi doktrynami psychologicznymi ekonomii. Hedonizm, czyli dążenie do przyjemności i unikanie bólu, jest ważnym, ale nie jedynym motywatorem ludzkich działań ekonomicznych.

  • Karl-Erik Warneryd (1972) - pierwszy kurs psychologii ekonomicznej na uniwersytetach europejskich. Warneryd przyczynił się do formalnego wprowadzenia psychologii ekonomicznej jako odrębnej dziedziny studiów akadamickich.

  • George Katon (1975) - twórca psychologii ekonomicznej. Katona podkreślał znaczenie badania postaw i oczekiwań konsumentów w celu zrozumienia zachowań ekonomicznych.

• Rola psychologii w naukach ekonomicznych:

  • Początkowo ekonomiści opierali się na własnych obserwacjach dotyczących aspektów psychologicznych. Ekonomiści, jak Adam Smith, zauważali, że emocje i motywacje wpływają na decyzje ekonomiczne, ale brakowało im narzędzi do systematycznego badania tych zjawisk.

  • Robbins (1935) umniejszał znaczenie psychologii w ekonomii. Robbins argumentował, że ekonomia powinna skupić się na analizie zachowań racjonalnych i że psychologia wprowadza zbędne komplikacje.

  • Veblen (1899) wskazywał na wpływ społeczny na konsumpcję dóbr. Veblen wprowadził pojęcie "konsumpcji na pokaz", czyli kupowania dóbr w celu demonstracji statusu społecznego.

  • Tarde (1902) podkreślał znaczenie interakcji społecznych. Tarde analizował, jak opinie i zachowania innych ludzi wpływają na decyzje jednostki, wprowadzając koncepcje takie jak naśladownictwo i moda.

• Psychologia ekonomiczna:

  • Bada, w jaki sposób jednostki wpływają na gospodarkę i jak gospodarka wpływa na człowieka (Lea, Tarpy i Webley, 1987). Psychologia ekonomiczna analizuje, jak czynniki psychologiczne wpływają na decyzje dotyczące oszczędzania, inwestowania, konsumpcji i pracy.

  • Jest gałęzią psychologii stosowanej. Psychologia ekonomiczna wykorzystuje teorie i metody psychologiczne do rozwiązywania problemów ekonomicznych.

  • Interdyscyplinarny kierunek badań naukowych. Psychologia ekonomiczna łączy wiedzę z psychologii, ekonomii, socjologii i innych dziedzin.

• Ekonomia (definicja Robbinsa, 1935):

  • Nauka badająca ludzkie zachowania w kontekście celów i ograniczonych środków o alternatywnych zastosowaniach. Definicja Robbinsa podkreśla, że ekonomia zajmuje się analizą wyborów dokonywanych w warunkach ograniczonych zasobów.

• Daniel Kahneman:

  • Laureat Nagrody Nobla (2002). Kahneman otrzymał nagrodę za wkład w rozwój ekonomii behawioralnej.

  • Współtwórca: Amos Tversky. Kahneman i Tversky wspólnie opracowali wiele kluczowych teorii i koncepcji w ekonomii behawioralnej.

  • Twórca ekonomii behawioralnej. Ekonomia behawioralna bada, jak czynniki psychologiczne wpływają na decyzje ekonomiczne.

  • Autor/współautor ponad 200 publikacji naukowych.

Wykład 2 (12.03.2025)

• Dziedziny:

  • Psychologia ekonomiczna

  • Ekonomia behawioralna

  • Finanse behawioralne

  • Ekonomia eksperymentalna

• Ekonomia behawioralna:

  • Analizuje zachowania człowieka w sprawach ekonomicznych. Ekonomia behawioralna bada, jak ludzie podejmują decyzje dotyczące oszczędzania, inwestowania, konsumpcji i pracy.

  • Bada mechanizmy społeczno-psychologiczne leżące u podstaw zachowań ekonomicznych. Ekonomia behawioralna analizuje, jak emocje, uprzedzenia i heurystyki wpływają na decyzje ekonomiczne.

  • Celem jest tworzenie modelu ,,człowieka rzeczywistego" zamiast ,,człowieka ekonomicznego" (Maital, 1986; za: Wärneryd, 2004, s.26). Ekonomia behawioralna odrzuca założenie o racjonalności jednostek i stara się tworzyć modele uwzględniające realne zachowania ludzi.

  • Najważniejszy cel: zrozumieć, jak naprawdę działamy, aby uświadomić sobie irracjonalne skłonności i móc podejmować lepsze decyzje (Ariely, 2010; s.17). Ekonomia behawioralna może pomóc ludziom unikać błędów i podejmować bardziej korzystne decyzje.

• Finanse behawioralne:

  • Część ekonomii behawioralnej. Finanse behawioralne stosują teorie i metody ekonomii behawioralnej do analizy rynków finansowych i decyzji inwestycyjnych.

  • Testowane hipotezy dotyczą efektywności rynków i racjonalności decyzji. Finanse behawioralne badają, czy rynki finansowe są efektywne i czy inwestorzy podejmują racjonalne decyzje.

  • Deskryptywne modele decyzji zachowań inwestycyjnych. Finanse behawioralne tworzą modele opisujące, jak inwestorzy naprawdę podejmują decyzje, uwzględniając czynniki psychologiczne.

  • Behawioralna teoria portfelowa wg. Shefrina i Statmana (2000). Teoria ta uwzględnia, że inwestorzy mają różne cele i preferencje dotyczące ryzyka, co wpływa na ich decyzje inwestycyjne.

• Wybrane błędy w przewidywaniach finansowych:

  • Nadmierna pewność siebie - pewność prognoz przewyższa ich trafność (Lichtenstein, Fischhoff, 1977; Tyszka, Zielonka, 2002; Torngren, Montgomer, 2004). Inwestorzy często przeceniają swoje umiejętności i wiedzę, co prowadzi do podejmowania ryzykownych decyzji.

  • Nierealistyczny optymizm - wygórowane oczekiwania i prognozy dotyczące stopy zwrotu z portfela inwestycyjnego (De Bondt, 1998). Inwestorzy często oczekują, że ich inwestycje przyniosą wysokie zyski, co prowadzi do podejmowania nierozsądnych decyzji.

  • Efekt/błąd kotwiczenia - odnoszenie się do określonej wartości liczbowej jako kotwicy przy szacowaniu niewiadomej wielkości (Tversky i Kahneman, 1974). Prognozy finansowe zakotwiczone w przeszłych wartościach (Montier, 2007). Inwestorzy często opierają swoje decyzje na nieistotnych informacjach lub przeszłych wartościach, co prowadzi do błędnych prognoz.

  • Myślenie konfirmacyjne/złudzenie kontroli - doszukiwanie się wpływu w warunkach losowych (Heath i Tversky, 1991). Inwestorzy często szukają informacji potwierdzających ich przekonania i ignorują informacje sprzeczne, co prowadzi do błędnych decyzji.

  • Ignorowanie regresji do średniej - wiara w kontynuację określonego trendu. Inwestorzy często zakładają, że dobre wyniki będą się utrzymywać w przyszłości, co prowadzi do kupowania akcji po zawyżonych cenach.

  • Efekt Home-Bias - preferowanie tego, co znane. Inwestorzy często inwestują w akcje firm z ich kraju, nawet jeśli inne inwestycje są bardziej opłacalne.

• Ekonomia behawioralna - założenia:

  • Oceny i wybory są dokonywane w sposób racjonalny. Ekonomia klasyczna zakłada, że ludzie podejmują decyzje w sposób racjonalny, ale ekonomia behawioralna pokazuje, że często kierujemy się emocjami i uprzedzeniami.

  • Podejmując decyzję, jednostka maksymalizuje oczekiwaną korzyść. Ekonomia klasyczna zakłada, że ludzie dążą do maksymalizacji swojej korzyści, ale ekonomia behawioralna pokazuje, że często kierujemy się innymi motywami, takimi jak altruizm i normy społeczne.

  • Ludzie racjonalnie kalkulują prawdopodobieństwa. Ekonomia klasyczna zakłada, że ludzie potrafią racjonalnie oceniać prawdopodobieństwa, ale ekonomia behawioralna pokazuje, że często popełniamy błędy w ocenie ryzyka.

  • Ludzie kierują się egoistycznymi motywami i ignorują wyniki innych uczestników interakcji ekonomicznej. Ekonomia klasyczna zakłada, że ludzie kierują się egoistycznymi motywami, ale ekonomia behawioralna pokazuje, że często troszczymy się o innych i kierujemy się normami społecznymi.

  • Wszystkie źródła dochodów są zamienne. Ekonomia klasyczna zakłada, że wszystkie źródła dochodów są traktowane tak samo, ale ekonomia behawioralna pokazuje, że często inaczej traktujemy dochody z pracy, oszczędności i inwestycji.

  • Ludzie ujawniają stałe preferencje, gdy dokonują wyborów między opcjami o odroczonych skutkach. Ekonomia klasyczna zakłada, że ludzie mają stałe preferencje, ale ekonomia behawioralna pokazuje, że nasze preferencje mogą się zmieniać w zależności od kontekstu.

  • Heurystyka rozpoznawania (Borges i wsp. 1999) - znaczenie reguły rozpoznawania na giełdzie. Inwestorzy często inwestują w akcje firm, które rozpoznają, nawet jeśli nie mają o nich szczegółowych informacji.

• Racjonalność:

  • Zachowanie racjonalne to takie, które zbliża jednostkę do osiągnięcia celu. Racjonalność w ekonomii oznacza, że ludzie podejmują decyzje w sposób, który maksymalizuje ich korzyść.

  • Związana ze zgodnością zachowania z preferencjami (Robbins, 1935). Racjonalne zachowanie jest zgodne z preferencjami jednostki.

• Percepcja ryzyka finansowego (Zaleśkiewicz, 1996):

  • Poczucie lęku. Ryzyko finansowe często wiąże się z negatywnymi emocjami.

  • Niepewność zysku. Ryzyko finansowe oznacza, że nie jesteśmy pewni, czy nasza inwestycja przyniesie zysk.

  • Natychmiastowość strat, brak zaufania, niewiedza, brak obycia z instrumentami finansowymi. Inwestorzy często unikają ryzyka, ponieważ obawiają się strat.

• Ekonomia eksperymentalna:

  • Twórca: Vernon Smith. Smith otrzymał Nagrodę Nobla za wkład w rozwój ekonomii eksperymentalnej.

  • Warunki eksperymentalne mają prowadzić do maksymalnej kontroli nad sytuacją (Smith, 1991; Hey, 1992). Ekonomia eksperymentalna wykorzystuje eksperymenty laboratoryjne do badania zachowań ekonomicznych.

• Racjonalność:

  • Ludzie są racjonalni, gdy spełniają określone standardy poznawcze. Racjonalność oznacza, że ludzie podejmują decyzje w oparciu o logiczne rozumowanie i dostępne informacje.

  • Modele racjonalności (Gigerenzer i Todd, 1999):- Modele normatywne: racjonalność nieograniczona (Over, 2004).

    • Modele racjonalności ograniczonej (Simon, 1955, 1957).

• Neuroekonomia:

  • Interdyscyplinarna dziedzina wiedzy. Neuroekonomia łączy wiedzę z ekonomii, psychologii i neurobiologii.

  • Bada neurofizjologiczne mechanizmy wyborów ekonomicznych (Camerer et.al., 2005; Glimcher et.al, 2008; Loewenstein et.al., 2008). Neuroekonomia bada, jak mózg reaguje na bodźce ekonomiczne i jak wpływa to na nasze decyzje.

  • Metody neuroobrazowania: EEG, PET, fMRI, GSR.

• Kryteria racjonalności (Wilkinson, 2008):

  • Postawy i preferencje powinny odpowiadać podstawowym regułom logiki i rachunku prawdopodobieństwa. Racjonalne postawy i preferencje są spójne i zgodne z zasadami logiki.

  • Spójność preferencji i postaw. Racjonalne preferencje i postawy są stabilne i nie zmieniają się w zależności od kontekstu.

  • Stabilność.

  • Zgodność z empirycznymi obserwacjami. Racjonalne teorie ekonomiczne powinny być zgodne z danymi empirycznymi.

• Teoria ekonomiczna wymaga od racjonalnego decydenta:

  • Zgodności preferencji z aksjomatami (Neuman, Morgenstern, 1994):- Aksjomat spójności

    • Aksjomat przechodniości

    • Aksjomat wyniku zupełnie pewnego

    • Aksjomat podstawialności

  • Dokonywania wyborów zgodnie z regułą maksymalizowania użyteczności.

• Podejścia metodologiczne

  • Ekonometryczne (Oczekiwania ekonomiczne (Tyszka, 2000))- warunkowe

    • intencjonalne

    • konsumenckie (Katon, 1975)

  • Poziom analizy:- Makro

    • Jednostka

    • Metody eksperymentalne i statystyczne

  • Odmienny sposób postępowania w badaniach eksperymentalnych- Wyobrażenie sytuacji/konkretne działanie

    • Cel badania: Testowanie konkretnego modelu teoretycznego

    • Przewidywania i hipotezy w formie równań matematycznych

    • Badanie zachowania charakterystycznego dla danego przedsiębiorstwa

  • Dane- obiektywne

    • subiektywne

  • Realistyczność założeń- „jak gdyby”

  • Wnioskowanie dedukcyjne oparte na założeniach Beckera (1976):- Zachowanie maksymalizacji użyteczności

    • Stałe preferencje

    • Równowaga rynkowa

  • Spełnianie postulatu racjonalności podczas przekładania koncepcji psychologicznych na język ekonomii

  • Wnioskowanie indukcyjne- Ignorowanie zmiennych systemowych, kontekstowych, strukturalnych.

• Problem natury psychologicznej może stać się problemem natury ekonomicznej.

Wykład 3 (15.03.2025) - Podatki

• Definicja podatku:

  • Świadczenie pieniężne na rzecz państwa lub innej osoby publicznej, o charakterze przymusowym, powszechnym, bezzwrotnym i nieodpłatnym, pobierane na podstawie przepisów prawnych (Znaniecka, 1988).- Systemy podatkowe istnieją od czasów pieniądza symbolicznego.

    • W starożytnym Egipcie stanowiły źródło utrzymania faraona.

• Kryteria kategoryzacji podatków:

  • Podmiotowe, przedmiotowe, przeznaczenia, ciężaru podatków

  • Podmiotowe: podatki państwowe i samorządowe

  • Przedmiotowe: przychodowe, dochodowe, majątkowe, konsumpcyjne

  • Przeznaczenia: ogólne, celowe

  • Ciężaru: bezpośrednie (PIT, CIT, podatek rolny, od spadków i darowizn, od nieruchomości) i pośrednie (VAT, akcyzowy, importowy)

• Wiedza o podatkach:

  • Badania wskazują na znikomą wiedzę obywateli na temat systemu podatkowego (Lewis, 1978; Kirchler, 2007; Sakurai, Braithwaite, 2003). Obywatele często nie rozumieją, jak działają podatki i jak są wykorzystywane ich pieniądze.

  • Wraz ze wzrostem skomplikowania systemu, spada postrzeganie jego sprawiedliwości (Carnes i Cuccia, 1996; Cuccia i Carnes, 2001). Im bardziej skomplikowany system podatkowy, tym trudniej jest obywatelom zrozumieć, dlaczego płacą tyle podatków.

  • Zdobycie wiedzy pozytywnie wpływa na postawy wobec podatków i negatywne nastawienie wobec oszustw podatkowych (Eriksen i Fallan, 1996). Im więcej wiemy o podatkach, tym bardziej skłonni jesteśmy do ich płacenia.

  • Badania wykazały, że przekazywanie darowizn na cele charytatywne zwiększa tendencję do zaniżania dochodów i ubiegania się o nienależne ulgi podatkowe. Osoby, które przekazują darowizny na