líffræði lokapróf AA

röð aðgerða í vísindalegri aðferð

1. athugun
2. tilgáta
3. tilraun eða rannsókn
4. kenning

athugun í röð aðgerða

athygli beinist að einhverju vandamáli sem er síðan skilgreint

tilgáta í röð aðgerða

tilraun til skýringar á vandamálinu

tilraun í röð aðgerða

tilraun til skýringar á vandamálinu

kenning í röð aðgerða

skýring á vandamálinu. Yfirleitt árangur margra hluta eða margþættra rannsókna

stýrð breyta

þáttur sem rannsakandinn stjórnar og breytir í tilraun

háð breyta

þáttur sem stýrða breytan hefur áhrif á og er því verið að mæla í tilraun

fastur breytu

þáttur sem breytist ekkert í tilraun

breytur í tilraunum

áhrif einnar breytu eru kannaðar í hverri tilraun
oft er verið að kanna hvaða áhrif ein breyta hefur á aðra
t.d. sýrustig jarðveg á vöxt

lífhvolf

parturinn af jörðinni sem heldur öllu vistkerfinu

vistkerfi

lífverurnar og umhverfinu

samfélag

stofnin sem býr saman á tilteknu svæði

stofn

hópur af einni tegund/lífveru sem býr saman á einum stað

ólífrænir þættir

sólarljós, vatn, hiti, veðurfar, gerð jarðvegs, berggrunnur, straumur vatns, selta sjávar
Allt þetta hefur áhrif á líðan og lífsakomu lífveranna

ólífræn efni

vatn, steinefni, lofttegundur

lifandi þættir

plöntur, dýr, sveppit, örvur
allt þetta eru þættir sem hafa áhrif á fæðuframboð, pláss, samkeppni

samkeppni

allar lífverur jarðar þurfa fæðu, vatn, pláss og að auka kyn sitt og um þetta snúast störf þeirra og umsvif í vistkerfinu. Samkeppni ríkir um þessi gæði, bæði innan tegundar og þvert tegundar

lífrænir og ólífrænir þættir

trén í skóginum eru háð ólífrænum þáttum.
ljóstillífun trjánna er háð sólarljósi, vatn og kolvísýringi, auk þess þarf fleiri ólífræn efni úr jarðvegi til að trén vaxi
Trén sjá mörgum öðrum lífverum fyrir fæðu og bústað
dýrin hjálpa til við frjóvgun og dreifa fræjum og hnetum trjánna
ólífrænir þættir hafa líka áhrif á dýrin, þau þurfa t.d. súrefni, vatn og rétt hitastig, dýrin hafa líka áhrif á hvort annað

ólífræn efni

vatn, steinefni, lofttegundir

4 algengustu frumefnin í lífverum

kolefni, súrefni, vetni, nitur

lífvist

tiltekið svæði, stórt eða smátt með öllum lífverum þess

búsvæði

umhverfi innan vistkerfi sem lífvera hefur aðlagast

sess

allar lífverur eru með hlutverk og stöðu innan vistkerfis

frumbjargar

þessar lífverur geta framleitt sína eigin orku (ljóstillífun).
plöntur, þyrnur, sumar bakteríur og frumverur

ófrumbjargar

þessar lífverur geta ekki framleitt sína eigin orku og eru háðar öðrum lífverur
dýr, sveppir, sumar bakteríur og frumverur

fæðukeðjur og fæðuvefir

allar lífverur vistkerfisins þurfa orku til þess að lifa
orkan kemur inn í vistkerfið með sólarljósinu
í vistkerfinu eru yfirleitt margar fæðukeðjur sem skarast og mynda þá fæðuvefi
fæðukeðjur eru yfirleitt myndaðar úr 3-5 hlekkjum
í hverjum fæðuhjalla tapast orka út í umhverfið vegna frumöndunar
að meðaltali nýtast aðeins um 10% af innbyrgði orku lífvera til vaxtar
þær lífverur sem ljóstillífa kallast frumframleiðendur
þær lífverur sem éta aðra lífverur kallasr neytendur

1. stigs neytendur

dýr sem éta plöntur, t.d. kanínur

2. stigs neytendur

það er hægt að skipta þeim í 2 hópa.
alætur og kjötætur, kjötætur borða eingöngu kjöt en alætur borða kjöt og plöntur t.d. snákar

3. stigs neytendur

lifa á kjötætum og 2. stigs neytendum
t.d. uglur, selir, úlfar

hringrás vatns

uppgufun
vatnsgufa fer í andrúmsloftið
þétting
ský myndast
úrkoma fellur úr skýji
úrkoma snertir land
REPEAT

hringrás kolefnis

kolefni er í öllum lífrænum efnum og þar með snertir hringrás kolefni allar lífverur
það er hægt að skipta kolefnishringrásinni í tvennt, lífræðilega og jarðfræðilega hringrás
líffræðilega hringrásin gengur hratt fyir en jarðfræðileg er hæg
það tekur kolefnis 100-200 milljón ár að fara á milli andrúmslofts, hafs, berg og jarðvegs

algengustu frumefni lífveru

vetni(H), súrefni(O), kolefni (C)

hlutverk sykra

þau eru næringar efni og orkuefni (einsykrur, tvísykrur og fjölsykrur)

einsykrur

Glúkósi, frúktósi, galaktósi
glúkósi er orkuefni, nýtist við bruna, byggingareinliða fjölsykra
frúktósi er sætuefni í ávöxtum

tvísykrur

súkrósi, laktósi, maltósi
laktósi er orkuefni í mjólk

fjölsykrur

sterkja, glýkógen, trefjaefni
sterkja(mjölvi): geymsluform glúkósa í plöntum aðal orkugjafi veraldrar (kornvörur)
glýkógen: geymsluform glúkósa í mönnun og dýrum. Glúkósi er umbreytt og geymdur sem glýkógen í lifur og vöðvum
trefjaefni (beðmi): eru ekki brotin niður af ensímum í smáþörfum mannsins, veita ekki orku. Mikilvæg hlutverk við heilbrigði meltingarvegi. Þær auka hreyfingar þarma, færast niður í ristil og draga þar í sig vökva- mýkja og auka rúmmál hægðar. mikilvæg fyrir þarmaflóruna

hlutverk fitu

það er hluti af öllum frumuhimnum
fituvefur= orkuforði
fita í fæðu= orkugjafi
verndar innri líffæri og einangrar
fita í fæði veitir lífnauðsynlegar fitusýrur og fituleysanleg vítamín (A,D,E,K)

mettuð fita

hefur ekkert tvítengi
hörð fita
inniheldur mettaðar fitusýrur
fast efni við stofuhita

ómettuð fita

er með eitt tvítengi
mjúk fita
inniheldur ómettaðar fitusýrur
fljótandi við stofuhita
dæmi: fita í fiski, lýsi og jurtum

prótín

eru gerð úr röðum amínósýrur
það eru til 20 mismunandi amínósýrur
þar af eru 9 amínósýrur lífsnauðsynlegar
amínósýrur eru tengdar saman með peptíðtengjum og mynda þúsundir mismunandi prótín

hlutverk prótín

byggingar efni við vöxt, viðhald og viðgerðir
ensím
fluttnings prótín
mótefni í ónæmiskerfinu
hormón og taugaboðefni
vökvajafnvægi
sýru-basa jafnvægi
orkugjafi í neyð

hvernig starfa ensím

ensím tengjast hvarfefni meðan efnahvarf á sér stað og myndefni.
ensímið breytist ekki
hvert ensím hefur sérstakt lögun sem passar við hvarfefni þess og enginn önnur efni= hvarfstöð ensíms
hvarfefni tengist ensími í hvarfstöðinni og þar verður efnahvarfið
ensím er viðkvæmt fyrir breytingu á sýrustigi og hitastig

næringarefni líkamans

kolvetni (sykrur), fita, prótín, vítamín, steinefni og vatn

lífræn næringarefni

kolvetni, fita, prótín og vítamín

ólífræn næringarefni

steinefni og vatn

vítamín

A-,C-,E- vítamín eru það sem kallað er andoxuarefni
andoxunarefni draga úr áhrifum stakeinda en það eru sameindir með staka rafeind og eru því hvarfgjarnar. Þær geta t.d. hvarfast við frumuhimnur eða DNA og spillt þeim
D-vítamín myndast aðallega í húðinni fyrir áhrif útfjólubláum geislum sólarinnar, það finnst í feitum fisk og fæðurbótarefni (lýsi)

fituleysanleg vítamín

ef neysla á fituleysanlegum vítamónum er meiri en dagsþörf þá er það geymt í lifrinu, þá getur líkaminn leitað í það ef þörf er á
magn þessara vítamína getur verið stöðugt í blóði í langan tíma og skortseinkenni koma ekki fram nema neysla hafi verið mjög lítil í langan tíma

vatnsleysanleg vítamín

þau safnast ekki, magn sem er meiri en dagsþörf er skolað út með þvagi.
það helst illa í matvælum við suðu, það lekur út í soðvatnið

steinefni

þau eru ólífræn efni sem verða að vera í næringunni í litlu magni
þurfum í litlu magni fyrir eðlilega starfsemi
meginhlutverk er til að byggja upp sterk bein og tennur, stjórna vökvajafnvægi líkamans og hjálpa við orkuvinnslu
steinefnin eru= járn, kalk, joð, fosfór, kopar

hörgulsjúk

skortur á næringarefnum hörgulsjúkdómum
-prótínkröm= skortur á prótíni
-beinkröm= skortur á D-vítamíni
-blóðleysi= skortur á járni
-skyrbjúgur= skortur á C-vítamíni
-húðkrom= skortur á B1

hvað eru örverur

þetta eru lífverur sem eru ekki sýnilegar með berum augum

frumverur (einfrumu heilkjörungar)

frumdýr
frumþörungar (plöntusvif)
einfrumusveppir
bakteríur (gerlar)
fyrnur(fornbakteríur)
veirur

veirur

þær eru einnig flokkaðar með örverum þótt það sé erfitt að flokka þær sem lífverur
veirur eru ekki lífverur og hafa enfa lífsstarfsemi
þær eru háðar því að komast inn í frumur til að fjölga sér

hvar eru örverur

þær finnast allstaðar í náttúrnni
þær eru stór hluti allra vistkerfa og til staðar í lofti, jörðu, vatni og jafnvel í bergi
þrátt fyrir smæð sína er lífmassi þeirra meiri en allra annara lífvera á jörðinni, stærsti hluti lífríksins eru örverur
örverur eru mjög mikilvægar í efnahringrásum vistkerfa
plöntusvif í hafi og vötunum sér um mest af ljóstillífuninni
sveppir og bakteríur gegna t.d mikilvægu hlutverki í niðurbroti á lífrænu efni í vistkerfum
örverur í líkömum dýra eru lífsnauðsynlegar fyrir hýsilinn

bakteríur

þær eru dreifkjörungar það er að segja fruma án kjarna
þær eru einfrumur
hafa mismunandi lögun og geta lifað saman í sambúi án samstarfs milli fruma
fjölga sér með að skipta sér í tvennt (kynlaus æxlun)
finnast allastaðar þar sem líf þrífst t.d sjó, vötnum, jarðvegi, á og inn í lífverum

loftháðar bakteríur

verða að fá súrefni og stunda bruna

loftfirraðar bakteríur

þola illa eða ekki að vera í snertingu við súrefnis, stunda gerjun

loftóháðar bakteríur

geta bæði stundað bruna og gerjað, fer samt eftir aðstæðum

ræktun baktería

hægt að rækta þær á næringarhlaupi (agar)
við kjöraðstæður (næring, hiti, raki) verður tvískiptingin hjá mörgum tegundum á 30 mín fresti
fjöldi þyrpinga gefur til kynna fjölda baktería

skaðlegar bakteríur

valda smitsjúkdómum= hálsbólga, skarlasótt, berklar, lungabólga, miltisbrandur, klamedía, lekandi, sárasótt
valda matareitrun og matarsýkingu= samonella, camphylobakter, bótúlineitrun
geta valdið ígerðum í sárum

gagnsemi baktería

í náttúrnni eru þær mikilvægar í efnahringrásum= rotun, niturbinding, samhjálp
hagnýti í iðnaði
tilgerjun í mjólkuriðnaði (jógúrtgerlar)
við ediksframleiðslu
í erfðafræði (insúlín)
framleiðsla á ensmími

hvað eru veirur

ekki lífverur (ekki lifandi)
ekki frumur
hafa ekki sjálfstæð efnaskipti

fjölgun veira

1. veira nálgast frumu
2. veira festist við frumu kjarnasýruþráður veiru fer inn í frumuna
3. kjarnasýruþráðurinn margfaldast innan frumuna
4. hjúpur myndast um hvern þráð og myndun nýrra veira er lokið
5. fruman rofnar og nýju veirurnar losna út

veirur geta bara fjölgað sér innan fruma

veirusýking

veiran tekur yfir frumuna og einbeitir sér bara að fjölga sér og veldur dauða hýsilfrumunnar fljótlega eftir sýkingu
t.d. frunsa, flensa, Covid-19

heilkjörungar

dýrafrumur og plöntufrumur

dreifkjörungar

fyrnur og bakteríur

það sem heilkjörungar og dreifkjörungar eiga sameiginlegt

erfðaefni, frymi, netkorn(ríbósóm), frumuhimna

erfðaefni (DNA og RNA)

fer með erfðaupplýsingar, geymir og vinnur úr

frymi (umfrymi)

vökvinn sem umlykur frumulíffærin. Hann samanstendur aðallega af vatni og ýmsum uppleystum efnum. Í fryminu fara efnaskipti frumunna fram

netkorn(ríbósóm)

miðstöð þýðingar
þýða erfðaefni -> raða amínósýrum -> prótín

frumuhimna

umlykur frumuna og stjórnar flæði efna inn og út úr frumunni

kjarninn

allir heilkjarnafrumur eru með kjarna, nema rauðu blóðkornin
inniheldur= erðaefni (DNA). Pakkað í litninga
kjarnakorn mynda ríbósóm (netkorn)
kjarninn er umlykinn kjarnahjúp

netkorn/ríbósóm

framleiða prótín eftir uppskrift frá RNA eftir upplýsingum frá DNA
myndast í kjarnakorni inn í kjarnanum
eru flest bundin frymisneti nálægt kjarna

frymisnetið

fituhimnu fellingar sem tengjast kjarna og eru á stöðugri hreyfingu

hrjúft frymisnet

með netkornum. Hjálpar til við prótínmyndum

slétt frymisnet

án netkornum. Tekur við ákveðnum efnum hrjúfa frymisnetsins og fullvinnur þau

frymisflétta

safnar saman afurðum hrjúfs og slétta frymisnetsins og undirbýr til flutnings
sér líka um sérhæfingu ákveðinna próteina og fita
pakkar efnum inn í seytibólu sem fara út úr frumunni eða bólur sem vinna innan frumunnar t.d. meltibólur

leysibólur

eru blöðrur sem losna frá frymisfléttunni
innihalda kröftuga blöndu af niðurbrotsensímum
meltibólur melta fæðu, sýkla eða ónýtum frumuhlutum
stundum kallaðir sophirða frumunnar eða sjálfsmorðsbelgir

hvatberar

eru orkuver frumna og miðstöð loftháðrar öndunnar
þar er losuð orku sem framan nýtir til nýmyndunar efna og vaxtar, hreyfingar og ýmissar annarrar orkukræfrar starfsemi
hafa tvöfalda himnu
bruninn fer fram í holrými innri himnunnar með að hjálpa margra ensíma
hafs sitt eigið DNA

sykur+súrefni -> koltvíoxíð+vatn+orka
sykur+súrefni -> koltvíoxíð+vatn+orka

frymisgrindin

styrkir frumuna og gefur henni lögun
er stöðugt að myndast og breytast
er gerð úr skipuleg kerfi örpipla og örþráða
gefur stuðning við frumulíffæri
í sumum frumum stuðlar hún einnig að hreyfingum

deilikorn

finnast aðeins í dýrafrumum
hjálpa til við frumuskiptingu
sérstaklega aðskinað litninga
gerð úr örpípluþráðum
liggja tvö saman rétt utan kjarnans

glýkógenkorn

forðanæring í dýrafrumum
langar keðjur af glúkósa
sjást í mestu magni í lifrarfrumum og vöðvafrumum

frumuveggur

úr þéttu neti af beðmi
styrkir frumuna
veldur því að plöntufrumur hafa oftast reglulegalögun

grænukorn

miðstöð ljóstillífunar
ytri himna og disklaga himnusekkir að innan
inni halda ensím og blaðgræna en hún virkjar okru sólar
hafa sitt DNA

RNA

er eins og einfalt DNA, DNA er tvöfalt RNA
hlutverk: myndar prótíb samkvæmt upplýsingum frá DNA

safabólur

fylltar vökva
viðhalda safaspennu
geyma ýmis litarefna
getur fyllt upp í allt að 80% af rúmmáli frumunnar

frumuhimna

gerð úr fosfólípíðum
það stjórnar flutningi efna inn og út úr frumunni

flutningur efna um lífveruna

A) óvirkir flutningsferlar- þeir þurfa ekki orku
B) virkir flutningsferlar- þurfa okru (eru orkukræfir)

óvirkir flutningsferlar

nota ekki ATP
skiptiat í flæði í gegnum frumuhimnu og osmósu

virkur flutningsferlar

þurfa ATP
prótíndælur, innhverfin og úthverfing

erfða efni

það er í litningum fruma sem eru þræðir sem innihalda DNA
DNA eru mjög langar sameindir sem eru vafðar utan um sérstök prótein sem heit Histón
Ein DNA sameind og prótein sem hún vefst utan um kallast litningur
það eru 46 frumur í mannslíkamanum

hvað gerir DNA

það geymir upplýsingar um einkenni, byggingu og eiginleika lífveruna
DNA stýrir einkennum starfsemi fruma/læifvera með því að skrá fyrir um myndun próteina
DNA -> RNA -> prótein -> lífsstarfsemi

hvað er gen

það er ákveðinn hluti/svæði af DNA í litningi og stýrir myndun á sérstöku próteini og þar með tilteknu einkenni
eitt gen hefur áhrif á eitt eða fleiri einkenni
mörg gen vinna saman og hafa áhrif á sama einkennið

stökkbreyting

ef villa verður í afritun á DNA, t.d. niturbasinn A tengist við C í staðinn fyrir T

mítósa(jafnskipti)

allir litningarnir þurfa að tvöfaldast áður en það getur verið að frumu

meiósa (rýrskipting)

DNA þarf að eftirmyndast áður en það verður að frumu
tilgangur= mynda kynfrumu

3. forsendur Darwins

1. Breytileiki
2. Náttúruval
3. Mishröð æxlun

breytileiki

eru til staðar í stofni (brúnar og grænar bjöllur)

náttúruval

umhverfið veldur því að grænu bjöllurnar ná síður að fjölga sér miðað við brúnu bjöllurnar

mishröð æxlun

brúnu bjöllurnar lifa af og eignast brún afkvæmi