Fjármál hugtök

Laun

Einstaklingar fá greidd laun fyrir vinnu. Heildarlaun (brúttólaun) á tímabilinu eru laun fyrir frádrá

Kaupmáttur launa

Mælikvarði á hvað hægt er að kaupa mikið af vörum fyrir tiltekna einingu. Eykst ef laun hækka umfram verðlagshækkanir.

Iðgjald í lífeyrissjóð

Á Íslandi eru allir vinnandi menn á aldrinum 16 til 70 ára skyldugir til að greiða í lífeyrissjóð. Tilgangur er til að safna fyrir eftirlaunum eða verja sig og sína nánustu frá tekjumissi vegna örorku eða fráfalls. Lámarksgjald er 12% af launum en í flestum kjarasamningum er gjaldið 15,5%, þar greiða einstaklingar 4% og launagreiðandi mótframlag sem nemur 11,5% af launum.

Tekjuskattur

–Er skattur sem ríkið leggur á atvinnutekjur og laun einstaklinga til að safna fé til að greiða fyrir samneyslu. Allir sem afla tekna og eru búsettir á Íslandi grieða tekjuskatt.

Félagsgjald í stéttarfélag–

Stéttarfélög eru félög launafólks sem gæta hagsmuna og réttinda launafólks innan sinnar stéttar. Félagsgjöld eru ákveðið hlutfall af launum, oftast 0,5% til 1%

Ráðstöfunartekjur

laun að frádregnum sköttum og öðrum gjöldum.

Hvernig ákvarðast laun

1.samningsatriði launþega og atvinnurekanda

2. kjarasamningar

3. föst laun og yfirvinna

Föst laun og yfirvinna

Í flestum tilfellum er samið um föst laun í samræmi við ákvarðaðar vinnustundir á mánuði.

Ef launþegi þarf að vinna meira en umsamdar vinnustundir fær hann sérstaklega greitt fyrir það.

Orlof

tveir frídagar fyrir hvern unnin mánuð

Fjármál

fjalla um að afla, ráðstafa og varðveita peninga eða önnur verðmæti. Allir starfsmenn eiga rétt á sumarfríi og greiðslu launa á meðan. Orlofslaun eru að lágmarki 10,17% af heildarlaunum. Þau eru greidd á mismunandi vegu. Þegar starfsmenn hætta eiga þeir að fá greitt fyrir ótekið orlof.

Launaseðill

seðill sem launþegar fá þegar þeir fá greidd laun.

Börn 14 ára og yngri

– Almenn regla er sú að ekki má ráða börn 14 ára og yngri í vinnu sem eru í skyldunámi. En er þó til undantekning á þeirri reglu.

Unglingar 15 til 18 ára

– Það má ráða unglinga 15 til 18 ára í vinnu sem eru ekki lengur í skyldunámi, nema störf sem eru of erfið líkamlega eða andlega.

Fjárræði

Einstaklingar verða fjárráða 18 ára og ráða þá fé sínu og persónulegum högum.

Ráðningarsamningur

samningur milli starfsmanns og atvinnurekanda um vinnu starfsmanns og laun

Samneysla

kaup hins opinbera ríkis og sveitarfélaga á vörum og þjónustu þannig í þessu eru ekki öll ríkisútgjöld.

Dæmi um samneyslu:

skólar, vegir og heilbrigðiskerfi

Skattar

gjöld sem einstaklingar greiða til ríkis og sveitarfélaga til að fjármagna opinbera þjónustu (samneyslu)

Fjármagnstekjuskattur

skattur á eignatekjur eins og vexti og arðgreiðs

Virðisaukaskattur

skattur lagður á vörur og þjónustu. Seljendur vöru og þjónustu innheimta skattinn og standa skil á honum í ríkissjóð.

Tekjuskattur

skattur á atvinnutekjur

Tekjuskattur

reiknast af launum og er staðgreiddur.

Skattframtal

– upplýsingar um endanlegar tekjur er skilað til skattsjóra.

Endanlegt uppgjör

– Ríkisskattstjóri reiknar endanlega upphæð tekjuskatts og endurgreiðir ofgreidda skatta eða rukkar um það sem vantar.

Persónuafsláttur

afsláttur skatta sem allir fá og tryggir að laun upp að ákveðnu marki eru skattfrjáls. Allir 16 ára og eldri eiga rétt á honum.

Útsvar

skattur sem sveitarfélög á Íslandi innheimta af íbúum sínum. Reiknað af sama tekjustofni og tekjuskattur og bætist við hinn almenna tekjuskatt sem einstaklingar greiða til ríksins.

Lífeyrissjóður

allir vinnandi einstaklingar á aldrinum 16

Iðgjald

Iðgjald er að lágmarki 12% af launum samkvæmt lögum en í flestum kjarasamningum er það 15,5%, einstaklingur greiðir sjálfur 4% og launagreiðand greiðir 11,5% mótframlag.

Réttindi í lífeyrissjóðum

• Ellilífeyri 67/70 ára til ævilka.

• Örorkulífeyri, ef lendir í slysi eða sjúkdómum.

• Makalífeyri, til maka við andlát.

• Barnalífeyri, vegna örorku eða andláts sjóðfélaga.

Verktaki

sjálfstætt starfandi atvinnurekendur en ekki launamenn. Í einhverjum tilfellum óhagstæðara en að vera launþegi.

Lögeyrir

Samkvæmt lögum nefnist gjaldmiðill íslands króna.

Peningar og rafrænar færslur

Peningar eru gjaldmiðill sem er notaður í skiptum við verðmæti. Peningar færast að mestu leiti rafrænt milli einstaklinga, fyrirtækja og stonfana nú til dags.

Farsími eða kort

Flestir nota debitkort eða farsíma til að greiða nú til dags. Það virkar þannig að kortið er sett rafrænt inn í símann.

Debet

þegar notað er pening sem er til á bankarreikning.

Kredit

eyðslur/skuldir sem safnast upp og eru borgaðar næsta mánuð.

Vextir

það gjald sem greitt er fyrir lán, með öðrum orðum leiga sem greidd er fyrir fjármagn.

Innlánsvextir

vextir sem bankar greiða eigendum fyrir að geima fé inná reikningi

Útlánsvextir

vextir sem lántakar greiða bönkum fyrir lán peninga

Binditími

segir til um hversu lengi sparnaður er bundinn

Vextir

Vextir ráðast af aðstæðum í efnahagslífi hverju sinni.

Dráttarvextir/innlánsvextirvextir

vextir sem eru reiknaðir ef lántaki greiðir ekki af láni á réttum tíma

Að reikna vexti

Þeir reiknast sem hlutfall af höfuðstól á ári. Í vaxtarútreikningi er miðað við 360 daga.

Formúla:

Vextir = höfuðstóll * vextir (%) * dagar/360(vaxtadagar á ári)

Í febrúar er 28. Febrúar reiknaður sem þrír vaxtadagar nema á hluapári, þá er 29. Reiknaður sem tveir. Í mánuðum sem eru 31 dagur teljast 30. Og 31. Sem einn vaxtadagur.

Breytilegir og fastir vextir

Ef vextir eru breytilegir er reiknað vegið meðaltal vaxta á vaxtatímabilinu.

Ef vextir eru fastir breytist vaxtaprósentan ekki á sparnaðar

eða tánstíma.

Flatir vextir (Einfaldir vextir)

þegar vextir reiknast eingöngu af höfuðstól. Eru algengari í stuttum lánum eða þegar það eru árlegar afborganir.

Vaxtavextir

Vextir sem reiknast á vexti. Vöxtum er bætt við höfuðstól og reiknað er af nýjum höfuðstól í hvert skipti. Oftast á bankareikningum, oftast gert í árslok.

Hvað ræður áhrifum vaxtavaxta ?

Ávöxtun eða vextir á tímabili eða á tíma, því sem lengur sem sparnaður er geymdur, því meira verða áhrif vaxtana.

Tímavirði peninga

Er af að einstaklingur 1 lánar einstakling 2 peninga í tvö ár þá þarf að reikna hvað einstaklingur 1 gæti grætt í vöxtum á þessum tveimur árum og þarf þá að borga mismuninn.

Reglulegur sparnaður

Flestir leggja reglulega fyrir og kjósa að láta bankann draga sjálfkrafa fasta fjárhæð af veltureikningi og leggja inn á sparireikning eða í verðbréfasjóð.

Bankareikningar

Þeir eru algengasta sparnaðarformið og skiptst í veltureikninga og sparnaðarreikninga.

Veltureikningar eru notaðir til skamms tíma.

Sparnaðareikningar eru notaðir til lengri tíma.

Fasteignir

Flestir kaupa íbúðarhúsnæði til að búa í. Fasteignaverð fer eftir framboði og eftirspurn.

Skuldabréf

Einhliða og skilyrðislaus skuldaviðurkenning þar sem skuldari lofar að greiða eiganda skuldabréfs til baka höfuðstól ásamt vöxtum

Hlutabréf

Eignarhlutur í fyrirtæki/hlutafélagi

Fjárfestingarsjóðir

Sjóðir sem fjárfesta í fjármálagerningum

Verðbréfasjóðir

Fjárfestir í dreifðu safni verðbréfa sem einstaklingar geta keypt hlutdeild í

Séreignarsjóðir

Deild innan lífeyrissjóðs

Markaðsáhætta

hættan á sveiflum í ávöxtum

Skuldaráhætta

hættan á að eignir tapist vegna gjaldþrots

Lánssamningur

Er í flestum tilvikum skuldabréf

Langtímalán

lán til skamms tíma. Ætluð til að fjármagna fjárfestingar sem eðlilegt er að fjármagna á löngum tíma en nauðsynlegt er að nota eða eignast strax. T.d. almenn skuldabréfalán, námslán og húsnæðislán.

Lög um neytendalán

skylda lánveitanda til að framkvæma lánshæfis

Smálán

lán sem hægt er að fá til allt að 30 daga. Mjög óhagstætt

Yfirdráttur

heimild til að taka út peninga af bankareikningi umfram innstæðu eða setja reikning í mínus. þarf að fá leyfi frá banka eða sparisjóð

Raðgreiðslusamningur

samningur um að greiða fyrir vöru eða þjónustu með reglulegum kortagreiðslum.

Húsnæðislán

skuldabréfalán í fasteign

Bílalán

samningur um að greiða hluta kaupverðs bifreiðar með skuldabréfi

Námslán

lán fyrir framhaldsnám

Upphafskostnaður

þegar lán er veitt greiðir lántaki yfirleitt svokallað lántökugjald. Lán með veði þarf að greiða þinglýsingargjald

Viðbótarlífeyrissparnaður

Einstaklngar geta greitt allt að 4% af launum í viðbótarlífeyrissparnað og mótframlag launagreiðanda er allt að 2%

Vísitala neysluverðs

viðmiðunarkvarði milli tímabila og lítur til verðbreytinga á vörum og þjónustu sem eru á útgjaldalið heimilanna. Algengt er að nota hana til að mæla verðbólgu á Íslandi.

Verðbólga

Lýsir hækkandi verðlagi á vörum og þjónustu yfir langt tímabil. Þýðir í raun og veru að verð bólgnar út.

Seðlabanki Íslands

sjálfstæð stofnun í eigu ríkisins sem fer með stjórnun peningamála. Hann er oft kallaður banki bankanna af því að viðskiptabankar eiga innlán og taka stundum lán hjá.

Jákvæðir mismunur

sparnaður, eignir aukast

Neikvæður mismunur

lán, eignir minnka

Heimilisbókhald

felst í að skrá tekjur og gjöld á skipulegan hátt

Seðlagengi

þegar einstaklingar kaupa gjaldeyri í banka kaupa þeir hann á seðlagengi

Kortagengi

þegar einstaklingar greiða fyrir vörur og þjónustu með kreditkorti erlendis kaupa þeir á kortagengi

Almennt gengi

skráð kaup og sölugengi í afgreiðslukerfum bankans

Kaupgengi

gengi sem bankinn er tilbúinn að kaupa gjaldmiðil á

Sölugengi

gengi sem bankinn er tilbúin að selja á.

Sparnaður

myndast þegar tekjur eru meiri en útgjöld

Dæmi um stéttarfélög

VR, ASÍ, Efling og KÍ

Dæmi um verktaka

málarar, píparar og bókhaldsþjónusta

Gjaldmiðill

í hverju landi er einn gjaldmiðill sem er lögeyrir

Fasteignagjöld

gjöld sem sveitarfélög innheimta vegna fasteigna

Gjaldeyrismarkaður

gengi íslensku krónunnar gagnvart erlendum gjaldmiðlum er ákvarðað á gjaldeyrismarkaði

Greiðslukort

rafrænt kort sem hægt er að nota til að greiða fyrir vörur og þjónustu

Iðgjald

greiðsla sem er innt af hendi endurtekið með reglubundnum hætti

Kjarasamningur

samningur um kaup og starfskjör launafólks

Langtímasparnaður

sparnaður til langs tíma

Lögeyrir

peningaseðlar sem Seðlabanki Íslands prentar og gefur út

Mótframlag

það sem atvinurekendur greiða á móti eigin framlagi launamanna

Fastir vextir

vextir sem haldast óbreyttir á sparnaðar eða lánstíma

Gjaldþrot

þegar skuldari getur ekki greitt af skuldum þegar þær falla í gjalddaga

Raunvextir

Vextir umfram verðbólgu

Framtíðarvirði

verðmæti stakrar fjárhæðar eða margra greiðslna á tilteknun tíma í framtíðinni með vöxtum

Ríkisskuldabréf

skuldabréf útgefin af ríkissjóði eða með ábyrgð hans

Skuldaraáhætta

hættan á að eignir tapist vegna greiðsluerfiðleika eða gjaldþrots útgefanda