Taal tussen Natuur en Cultuur

Natuurlijke taal

Natuurlijke taal is een taal die je niet aangeleerd krijgt, maar die je vanaf je geboorte spontaan verwerft. Je ontwikkelt de taal op een spontane manier en het gaat steeds om gesproken taal of gebarentaal. Natuurlijke taal wordt binnen een bepaalde gemeenschap gebruikt voor algemene communicatiedoelen en het heeft een lange traditie. Dit wil zeggen dat het niet bewust door mensen gecreëerd werd en het ontstaansmoment moeilijk te bepalen is.

Syllabisch schrift

Bij syllabisch schrift corresponderen tekens met lettergrepen. Een voorbeeld is het Cherokee.

Logografisch schrift

Bij logografisch schrift corresponderen tekens met een woord of begrip. Een voorbeeld hiervan is het Chinees.

Alfabetisch schrift

Bij alfabetisch schrift corresponderen tekens (letters) met klanken. Een voorbeeld is het Nederlands. Let op: er is niet altijd een correspondentie tussen letters en klanken. Denk bijvoorbeeld aan de k-klank in 'koek', 'qua' en 'café'.

Homesign

Homesign is het fenomeen dat voorkomt wanneer een doof kind geen dove ouders heeft en het zelf een gebarentaal/gebarensysteem begint te verzinnen en ontwikkelen.

Vocaal auditief kanaal

Je spreekt en je hoort. Hierbij gaat het om klanken, gezichtsuitdrukkingen, spontane gebaren en veel meer.

Multimodaliteit

Onze vocale communicatie wordt steeds begeleid door gebaren, bepaalde lichaamshoudingen en gezichtsuitdrukkingen. We gebruiken dus verschillende gezichtsuitdrukkingen tegelijk en dat gebeurt ook langs verschillende kanalen tegelijk.

Onomatopee

Een onomatopee is een klanknabootsing. Deze kan verschillen van taal tot taal. Een voorbeeld in het Nederlands is 'kwaken'.

Iconiciteit

We zien een gelijkenis tussen het taalteken en datgene waarvoor het staat.

Dubbele articulatie

Articulatie is het verdelen van het groter geheel in kleinere delen. Menselijke taal heeft twee niveaus van articulatie. Het eerste niveau zijn de klanken waaruit onze taal is opgebouwd. Deze hebben geen betekenis. Het tweede niveau zijn de betekenisvolle eenheden die klanken kunnen vormen. Het gaat hier om woorden en woorddelen. Verschillende klanken vormen oneindig veel woorddelen.

Fonetiek

Fonetiek bestudeert hoe we klanken produceren met onze spraakorganen, wat de eigenschappen van die klanken zijn en hoe we die klanken waarnemen.

Morfeem

Een morfeem is de kleinste eenheid met vaste vorm en betekenis in de natuurlijke taal. Je hebt vrije en gebonden morfemen.

Morfologie

Morfologie is de leer van woordwvorming.

Wolfskinderen

Wolfskinderen zijn kinderen die in hun jeugd geen contact hebben met andere mensen en die daarna hun taal niet meer in dezelfde mate kunnen aanleren als andere taalgebruikers.

Kritische periode

De periode waarin kinderen het beste hun moedertaal verwerven. Deze periode loopt ongeveer van het eerste levensjaar tot de puberteit. In deze periode gebeurt taalverwerving quasi snel en automatisch.

Turn-taking

Turn-taking wil zeggen dat deelnemers aan een gesprek regels volgen die bepalen wanneer het hun beurt is om het woord te nemen. Deze beurtwisseling kan van cultuur tot cultuur verschillen en is aangeleerd.

Beurtwisseling

Een synoniem voor turn-taking. Deelnemers aan een gesprek volgen regels die bepalen wanneer het hun beurt is om het woord te nemen. Deze beurtwisseling kan verschillen van cultuur tot cultuur en is aangeleerd.

Displacement

Menselijke taal maakt het mogelijk om te spreken over gebeurtenissen en ervaringen die ver in ruimte en/of tijd van ons verwijderd zijn. Dit heet displacement of verplaatsing.

Discrete aard van de eenheden waaruit menselijke natuurlijke taal is opgebouwd

Dit betekent dat de eenheden waaruit menselijke natuurlijke taal is opgebouwd goed afgegrensd zijn. Taalklanken worden steeds anders uitgesproken, maar toch herkennen we steeds hetzelfde foneem. Een voorbeeld is het verschil tussen de r-klank en de k-klank. Beide fonemen zijn duidelijk te onderscheiden van elkaar en zijn dus discreet.

Principe van compositionaliteit

Traditioneel genomen nemen we aan dat een zin is samengesteld uit eenheden (meestal woorden) waarvan we de betekenis kennen, onafhankelijk van de zin waarin ze voorkomen (woorden maken deel uit van ons lexicon) en dat we de betekenis van de zin kunnen achterhalen door deze woorden met hun betekenissen te combineren in overeenstemming met de syntactische structuur van de zin. Dit noemen we het principe van compositionaliteit.

Recursie

Recursie is de mogelijkheid om bepaalde regels toe te passen op hun eigen resultaat. In het Nederlands kan bijvoorbeeld een naamwoordgroep, bijvoorbeeld 'mijn grootvader', gecombineerd worden met een voorzetsel, bijvoorbeeld 'van', om een voorzetselgroep te vormen: 'van mijn grootvader'. Deze groep kan je dan weer combineren met bijvoorbeeld het naamwoord 'huis' en het voorzetsel 'in'. Dan krijgen we 'In het huis van mijn grootvader'. Zo kunnen we steeds verder gaan en nieuwe dingen toevoegen.

Dialectcontinuüm

Een dialectcontinuüm is een netwerk van dialecten waarvan de verstaanbaarheid afneemt naarmate de afstand toeneemt. Het komt bijvoorbeeld voor tussen Duits, Nederlands, Noors en Deens.

Lexicon

Ons lexicon is ons mentale woordenboek. Dat is een lijst met woorden en uitdrukkingen die in ons geheugen zijn opgeslagen.

Taalcontact

Taalcontact is het ontlenen van woorden aan andere talen.

Leenwoorden

Leenwoorden zijn woorden die we ontlenen uit andere talen. Een voorbeeld hiervan in het Nederlands is het woord 'bureau' dat we uit het Frans hebben ontleend.

Metaforisch transfer

Een voorbeeld is wanneer we van 'besmetting' spreken niet als ziekte (eerste kennisdomein), maar als over een verspreiding van een computervirus. We brengen dan elementen van het eerste kennisdomein (of ervaringsdomein) over naar het tweede. Gelijkenissen spelen hier een rol.

Metonymische verschuiving

Bij bijvoorbeeld 'een glas bier' verwijst 'glas' niet naar het materiaal, maar naar de beker die uit dat materiaal gemaakt is en een vloeistof bevat. Het woord 'glas' roept een kennisdomein op met daarin alles wat we weten over de materie 'glas'. De associatie tussen het materiaal en het type voorwerp dat er dikwijls uit gemaakt wordt zit dus al vervat in de kennis die het woord 'glas' oproept. Gelijkenissen spelen geen rol. Een woord roept een kennisdomein op en binnen dat domein ga je van een element naar een ander.

Betekenisveralgemening

Een voorbeeld van een betekenisveralgemening is het woord 'kerkhof' dat ging van 'hof rond de kerk dat gebruikt wordt als begraafplaats' naar 'begraafplaats'. Het woord werd dus veralgemeend, zodat het kan verwijzen naar meer elementen buiten de taal dan eerder het geval was.

Betekenisvernauwing

Een voorbeeld is het woord 'pil'. Dat ging van 'geneesmiddel' naar 'oraal anticonceptiemiddel'. De betekenis van het woord werd dus vernauwd, waardoor het naar minder woorden buiten de taal verwijst dan oorspronkelijk het geval was.

Grammaticalisatie

Is een proces waarbij lexicale woorden (woorden met een rijke betekenis) evolueren tot grammaticale woorden (woorden met een abstracte betekenis) of elementen.

Grammaticalisation cline

De vorming van grammaticale elementen volgen min of meer universele paden, genaamd grammaticalisation clines of grammaticalisatiepaden.

Reanalyse

Reanalyse is het proces waarbij de onderliggende structuur van de woordgroep verandert, zonder dat de vorm van de woordgroep verandert.

Expressiviteit in taalverandering

Taalgebruikers streven naar een grotere expressiviteit en gaan daarom bepaalde uitdrukkingen versterken.

Economie in taalverandering

We willen besparen op de inspanning die we moeten leveren bij het communiceren. Kort gezegd zijn taalgebruikers dus lui.

Analogie in taalverandering

We hebben de neiging om woorden en constructies meer op elkaar te laten lijken, waardoor meer orde en regelmaat wordt gecreëerd in de taal.

Dialect

Dialect is een taalkundige benaming voor een talige variëteit die niet als standaard Nederlands geldt.

Sociolect

Een sociolect is gebonden aan een bepaalde klasse. Het gaat dus om de taalvariant die binnen een sociale klasse gesproken wordt.

Idiolect

Een idiolect is het taalgebruik van één individu. Het is iemands persoonlijk taalgebruik dat zich onderscheidt van andere gebruikers van dezelfde taal.

Indo-Europese taalfamilie

De Indo-Europese taalfamilie is de taalfamilie waartoe de meeste moderne talen van het Europees, Centraal, West en Zuid Azië behoren, inclusief oudere vormen en dialecten. Alle talen uit de lijst van Pereltsvaig en nog andere talen vormen een familie omdat hun gelijkenissen of gemeenschappelijke kenmerken kunnen worden verklaard door aan te nemen dat ze afstammen uit één moedertaal: het Indo-Europees.

Comparatief taalonderzoek

Onderzoek waarbij je taalelementen vergelijkt om inzicht te krijgen in de verwantschappen tussen verschillende talen.

Historisch taalonderzoek

Onderzoek waarbij je ontdekt welke regelmatigheden die de vormen (en structuren) van talen die van elkaar afstammen met elkaar verbinden.

Historisch-comparatieve taalkunde

Men gebruikt de vergelijking tussen talen om de geschiedenis te reconstrueren. Dat wil zeggen: de wijze waarop talen doorheen de geschiedenis van elkaar afstammen.

Reconstructiemethode

De reconstructiemethode is deel van de historisch-comparatieve taalkunde. Wetmatigheden die men ontdekt in de evoluties van oude naar jonge taalstadia worden in omgekeerde richting gebruikt om verdwenen taalstadia en talen te reconstrueren.

Basiswoordenschat

Woordenschat die bestaat uit termen voor entiteiten in de wereld waarvan men zeker is dat ze door de eeuwen heen bestaan hebben.

Etymologie

Het deelgebied van taalkunde dat de herkomst van woorden bestudeerd.

Lenitie

Wordt ook wel verzachting genoemd. Het is een verschijnsel in de spraak waarbij een harde medeklinker zachter wordt uitgesproken. Een voorbeeld is het gaan van een p-klank naar een f-klank in het Engels.

Proto-Germaans

De moedertaal van de Germaanse talen waaruit ook het Engels afkomstig is en die ongeveer even oud is als het Latijn. Ook het Nederlands is een Proto-Germaanse taal.

Proto-Romaans

De moedertaal van de Romaanse talen waaruit onder andere het Frans en Italiaans afkomstig zijn. Ze zijn ontwikkeld vanuit een variant van het Latijn.

Isolaten

Geïsoleerde talen die geen enkele affiniteit vertonen met andere talen.

Isolerende talen

Talen waarin woorden onveranderlijk zijn en de grammaticale concepten worden uitgedrukt door afzonderlijke woorden. Voorbeelden zijn het Chinees en Vietnamees.

Agglutinerende talen

Talen waarvan de woorden zijn samengesteld uit kleinere woorddelen die elk een vaste vorm en betekenis hebben, en dus een morfeem zijn, en waarin elke grammaticale betekenis wordt uitgedrukt door een afzonderlijk morfeem. Voorbeelden zijn het Turks en Japans.

Incorporerende talen

In deze talen bestaan woorden uit een hele reeks woorddelen waarvan er een aantal concrete betekenissen uitdrukken die in talen zoals het Nederlands meestal door afzonderlijke woorden worden uitgedrukt. Een voorbeeld zijn een aantal inheemse talen uit Noord-Amerika.

Flecterende talen

In deze talen kunnen bepaalde woorddelen dikwijls meer dan één grammaticale betekenis tegelijk uitdrukken. Voorbeelden zijn het Grieks en Latijn.

Polysynthetische talen

Een synoniem voor incorporerende talen. In deze talen bestaan woorden uit een hele reeks woorddelen waarvan er een aantal concrete betekenissen uitdrukken die in talen zoals het Nederlands meestal door afzonderlijke woorden worden uitgedrukt. Een voorbeeld zijn een aantal inheemse talen uit Noord-Amerika.

Analytische/synthetische talen

Een analytische taal, zoals het Frans, gebruikt verschillende woorden om weer te geven wat een synthetische taal, zoals het Latijn, in één woord uitdrukt.

Syntaxis

De syntaxis is de taalkundige discipline die de structuur van de zin en de woordvolgorde bestudeert.

SVO-taal

Een taal die de zinstructuur volgt van 'subject-verb-object'. Hierbij is 'subject' het onderwerp, 'verb' het werkwoord en 'object' het voorwerp.

Absolute universalia

Kenmerken, verschijnselen of principes die letterlijk voor alle talen gelden.

Statistische universalia

In 95% van de beschreven talen komt het subject voor het object. Het is een generalisatie die voor veel, maar niet alle, talen geldt.

Voorwaardelijke universalia

Voorwaardelijke universalia hebben de vorm 'voor alle (of toch veel) talen T geldt: als T heeft P, dan T heeft Q'. Een bekend voorbeeld is het verband tussen de zinspatronen SVO, VSO en SOV en de plaats van de voorzetsels. In de Nederlandse woordgroep 'in de aula' is 'in' een voorzetsel omdat het vooraan in de woordgroep staat. Toch kunnen gelijkwaardige woorden in andere talen (zoals het Japans) achteraan staan.

Onvoorwaardelijke universalia

Onvoorwaardelijke universalia hebben de vorm 'voor alle (of toch veel) talen T geldt: T heeft de eigenschap P'.

Implicatieve universalia

Een synoniem voor voorwaardelijke universalia. Een voorbeeld daarvan is het verband tussen de zinspatronen SVO, VSO, SOV en de plaatsing van de voorzetsels.

Preposities

Dit zijn voorzetsels. Als een taal met het zinspatroon VSO werkt, zijn er vrijwel altijd voorzetsels. Met andere woorden, als het werkwoord voor het object (lijdend voorwerp) staat, zijn er voorzetsels.

Postposities

Dit zijn achterzetsels. Als een taal het zinspatroon SOV heeft, zijn er vrijwel altijd achterzetsels. Met andere woorden, als het werwoord na het object (lijdend voorwerp) komt, zijn er achterzetsels.

Adpostities

Dit is een overkoepelende term om zowel pre- als postposities aan te duiden.

Absolute onvoorwaardelijke universalia

Bij absolute onvoorwaardelijk universalia vertonen alle talen eigenschap X. Een voorbeeld is dat alle talen dienen om te communiceren.

Statistische onvoorwaardelijke universalia

Bij deze universalia vertonen de meeste talen eigenschap X. Een voorbeeld is dat in de meeste talen het onderwerp/subject van de zin voorafgaat aan het lijdend voorwerp/object. Je krijgt dan een SO patroon.

Absolute voorwaardelijke universalia

Als de taal eigenschap X vertoont, vertoont ze ook eigenschap Y. Een voorbeeld is dat als een taal nasale klinkers heeft, de taal ook orale klinkers heeft.

Statistische voorwaardelijke universalia

Als de taal eigenschap X vertoont, zal ze ertoe neigen ook eigenschap Y te vertonen. Een voorbeeld is dat een taal met een zinspatroon SOV bijna altijd achterzetsels zal hebben.

Analyse in directe constituenten

Hiermee wordt bedoelt dat de zin en daarna de woordgroep niveau per niveau worden ontleed in elementen van een onmiddellijk onderliggend niveau.

Boomstructuur

Dit is een manier om de onderverdeling van een zin voor te stellen. Het is een hiërarchische structuur waarvan de elementen knopen worden genoemd. Deze knopen zijn logisch verbonden door takken.

Boomdiagram

Dit is een ander woord voor een boomstructuur. Het is een manier om de onderverdeling van een zin voor te stellen. Het is een hiërarchische structuur waarvan de elementen knopen worden genoemd die op een logische manier door takken verbonden worden.

Creativiteit van de menselijke taal

Dit wil zeggen dat mensen oneindig veel zinnen kunnen produceren en interpreteren, ook als zij deze nog nooit hebben gehoord of gezien.

Productiviteit van de menselijke taal

Dit is eigenlijk hetzelfde als creativiteit van de menselijke taal. Het gaat dus om het vermogen van mensen om oneindig veel zinnen te produceren en interpreteren, zelfs als zij deze nog nooit hebben gehoord of gezien.

Principe van compositionaliteit

Dit houdt in dat taalgebruikers de betekenis van zinnen kunnen afleiden door de betekenis van de woorden in de zinnen te combineren conform de syntactische structuur.

Pronominalisatietest

Een ander woord hiervoor is de vervangingstest. Wanneer een opeenvolging van woorden door een voornaamwoord of pronomen kan worden vervangen, vormt die opeenvolging een constituent. Een duidelijk voorbeeld hiervan is de zin '[De oude man][eet een appel]'. Het stukje van '[De oude man]' kan worden vervangen door '[Hij]'. Dan krijgen we '[Hij][eet een appel]'.

Constituent

Dit is een deel van een zin dat een eenheid vormt.

Verplaatsingstest

Volgens deze test vormen opeenvolgingen van woorden die samen kunnen worden verplaatst een constituent. Een voorbeeld daarvan is de zin '[Gisteren][ging][Karen][naar de bioscoop]'. In deze zin kunnen we heel wat elementen verplaatsen. We kunnen er bijvoorbeeld van maken: '[Karen][ging][gisteren][naar de bioscoop]' of '[Naar de bioscoop][ging][Karen][gisteren]'.

Hoofd van een woordgroep

Woordgroepen zijn gevormd rond een centraal element. Dat centraal element is het hoofd. Het hoofd is belangrijker dan de andere elementen in de woordgroep. De andere elementen zijn afhankelijke elementen.

Kern van de woordgroep

Dit is een synoniem voor hoofd van de woordgroep. Het hoofd is het centrale element van de woordgroep.

Woordsoort

Een woordsoort is een categorie waarin woorden zijn ingedeeld. Het Nederlands kent 10 woordsoorten.

Telbaar zelfstandig naamwoord

Dit soort woord telt een gespecificeerde hoeveelheid aan. Een voorbeeld is 'een kop koffie'. Je weet hierbij om hoeveel koffie het gaat.

Niet-telbaar zelfstandig naamwoord

Dit soort woord beschrijft een ongespecificeerd aantal. Een voorbeeld is 'hij kocht koffie'. Je weet hierbij niet om hoeveel koffie het gaat.

Flexie

Een synoniem hiervoor is vervoeging. Het wil zeggen dat de vorm van het werkwoord wordt aangepast aan de grammatische persoon van het onderwerp van het werkwoord, de tijd en de modaliteit.

Genera

Dit is een ander woord voor geslachten. Zij bepalen of een naamwoord wordt voorafgegaan door 'het' (onzijdig) of 'de' (mannelijk/vrouwelijk). Het onderscheid tussen mannelijk en vrouwelijk is ook belangrijk bij de keuze van het persoonlijk voornaamwoord dat de naamgroep kan vervangen.

Distributie van een woord

Dit is het geheel van de contexten waarin een bepaalde woordsoort gebruikt kan worden en dat sinds enige tijd makkelijker in kaart te brengen is door de computergestuurde werking van uitgebreide corpora.

Congruentie

Dit wil zeggen dat de hoofden van zinnen eisen dat de afhankelijke elementen bepaalde grammaticale kenmerken van hen overnemen.

Complement

Dit is een element waarvan de aanwezigheid meestal wordt vereist door het hoofd van de woordgroep. Structureel en qua betekenis heeft het complement een sterke relatie met het hoofd.

Overgankelijk werkwoord

Dit soort werkwoord vereist dat een lijdend voorwerp aanwezig is. Een voorbeeld is 'beheersen'.

Onovergankelijk werkwoord

Dit soort werkwoord vereist dat er een lijdend voorwerp en een meewerkend voorwerp aanwezig zijn en dat het geen complement heeft. Een voorbeeld is 'sturen'.

Determinator

Dit zijn woordjes zoals lidwoorden, bezittelijke, aantonende of onbepaalde naamwoorden en ook een aantal telwoorden die gebruikt worden in combinatie met een naamwoord of naamwoordgroep.

Adjuncten

Dit is een van de drie soorten afhankelijke elementen. Ze hebben een lossere relatie met het hoofd en worden dan ook niet door het hoofd vereist. Ze kunnen worden weggelaten en zijn dus eigenlijk een soort extraatjes.

Specificeerders

Dit is een van de drie soorten afhankelijke elementen. Het zijn de afhankelijke elementen die in het Nederlands links van het hoofd staan. Hierin vinden we bijvoorbeeld het woord 'erg' van in 'erg blij'.

Samenvoegregel/merge

Dit houdt in dat twee grammaticale elementen kunnen worden samengevoegd tot een geheel, waarbij een van de twee het hoofd is. Het geheel heeft dezelfde kenmerken als het hoofd.

Dictionary-and-grammar model

Dit is een synoniem voor de generatieve benadering. In de generatieve benadering van een taal gaat men ervan uit dat de structuur van de taal kan worden beschreven door elementen van het lexicon te combineren in overeenstemming met de regels van de syntaxis, die gebaseerd zijn op merge.

Constructie in de constructiegrammatica

Dit is een patroon waarvan we de betekenis niet volledig kunnen achterhalen door de betekenis van de samenstellende delen te combineren conform de regels van de syntactische structuur van een zin. Dit werd ook gezegd in het principe van compositionaliteit.

Semi-productieve constructies

Dit soort constructies bevat deels symbolen als N, V en P die door elementen uit het lexicon vervangen kunnen worden en deels door elementen uit het lexicon bestaan.

Volledig productieve constructies

Dit soort constructies bestaat volledig uit variabelen, dus woordsoorten en soorten woordgroepen.

Usage-based (gebruiksgebaseerde) benadering van de grammatica

Bij dit soort benadering gaat het om het idee dat de constructies die deel uitmaken van de grammatica als het ware oprijzen uit het gebruik van de taal, omdat ze zo regelmatig gebruikt worden dat de associatie van de vorm en betekenis waaruit ze bestaan in het geheugen vastgelegd wordt.

Gedeelde aandacht/joint attention

Dit is een coördinatie tussen een kind en een andere persoon en een voorwerp of gebeurtenis, waarbij beide partijen zich bewust zijn van de aandachtsfocus van de andere.